The Effects of Economizing Over the Ethics
Din ve İktisat
Dinin temeli ve kökü imandır. İbadetler, din ağacı ve binasının
ayakta kalmasını sağlayan direkleridir. Güzel ahlak ise dinin fert, toplum ve
çevreye yönelik meyvelerini oluşturur.
İnsan biyolojik ve psikolojik olduğu kadar bir yönü ile de
ahlaki bir varlıktır. Ahlak, iyi veya kötü yaratılışı, tabiatı ve seciyeyi ifade
eder. İnsanın toplum hayatı içinde riayet ettiği ve etme gereği duyduğu kurallar
bütününe de ahlak denir. Bir başka ifade ile, “ahlak, insan kişiliğinde
yerleşmiş zorlamaya gerek kalmadan kendiliğinden ortaya çıkan davranış kalıbı ve
melekeler” olarak ifade edilebilir. İktisatlı olmak, israf etmemek de bu
tavırlardan birisidir.
İktisatlı yaşamak insanın önemli, yüce ve ahlaki bir
niteliğidir. İnsanla ilgili olarak iktisat “orta yolu tutmak, itidal ile hareket
etmek, tutumlu olmak, gereğinden az veya çok harcamaktan kaçınmak” demektir.
İslâmiyet, yeme-içme, giyim-kuşam, eşya kullanımı gibi her
hususta aşırılıktan kaçınmayı, orta yolu tutmayı emretmiştir. Savurganlık ve
cimriliği yasaklamıştır. Kur’an-ı Kerîm’de şöyle buyrulur:
“Yürürken ölçülü, mûtedil yürü! Konuşurken sesini kıs. (sesini ölçülü kullan,
ayarla) bağırarak konuşma!
Unutma ki seslerin en çirkini, avazı çıktığınca bağıran eşeklerin sesidir.
(Lokmân, 31/19)
“Elini boynuna bağlayıp cimri kesilme; büsbütün açıp tutumsuz
olma. Kaybettiklerine hasret çeken bir hâle düşmeyesin! (el-isrâ, 17/29).
İktisadın karşıtı israftır. İsraf aşırı gitmek, gereğinden fazla
yemek, içmek ve harcamaktır. Bu ise dinimizce yasaklanmıştır. Kur’ân-ı Kerim’de;
“Saçıp savuranlar şeytanların kardeşleridir” (el-İsrâ, 17/27) buyurulmuştur.
Tutumlu olanlar kimseye muhtaç olmazlar, rahat ve huzur içinde yaşarlar. Bir
hadis-i şerifte: “Tutumlu olan fakir olmaz” (Keşfü’l Hafâ, II, 189)
buyrulmuştur.1
Cenab-ı Hakk, insana vücudu ve ona gerekli olan şeyleri bir
nimet olarak vermiştir. İnsan bu nimetlerin gerçek sahibi değildir. Çünkü vücut
ve onu devam ettiren nimetler Allah’ın mülküdür. Madem mülkün sahibi Allah’tır,
insan onları keyfine göre kullanamaz.
İktisadın Ahlakla İlgili Bazı Sonuçları
(Yiyiniz, içiniz; fakat israf etmeyiniz) ayeti, “iktisada kat’i emir ve israfı
açıkça yasaklamaktadır. Bu, insanlık için çok büyük bir derstir. Çünkü iktisat,
hikmete uygun, israf ise da hikmete zıt bir ahlaki davranıştır.
Hücrelerin yaratılışı, kandaki alyuvarlar ve akyuvarların
hareketi, insan bedenindeki cihazların uygunluğu, denizlerdeki canlıların
dengesi, dünyadaki su nispetinin mükemmel hali, canlıların baharda ve yazda
yaratılıp sonbahar ve kışla birlikte ortalıktan kaybolması gibi sayısız
faaliyette insan aklı hiçbir israf ve başıboşluk görememektedir. Bu da her yerde
ve her şeyde Allah’ın Hakîm isminin tecelli etmekte olduğunu gösterir.
Hiçbir şey yoktur ki, hazineleri Bizim yanımızda olmasın. Her şeyi Biz belirli
bir miktar ile indiririz. (Hicr Suresi: 21) ayeti yaratılışta ölçü bulunduğunu
gösterir. İnsan da yeme-içme ve diğer ihtiyaçlarında bu kaideyi izlemelidir.
İktisatsızlık ve israf, insana sadece maddi zarar vermekle
kalmıyor, insanın ahlakına da tesir ediyor. Buna mukabil iktisat ise insanda
yüce ahlaki sıfatları yerleştiriyor. İktisatlı yaşamak insanın kulluk bilinciyle
ilişkilidir. İktisat Risalesi’nden mealen alınan ifadelere göre, Bediüzzaman
iktisadın kulluk şuuru, düzenli yaşama ve insanlar arası ilişkilere dair
sonuçlarından bir kısmına dikkat çekmektedir. Bunları şöyle tespit edebiliriz:
1- İktisat ve Nimete Hürmet
İktisat Allah’ın nimetlerine karşı manevi bir şükürdür ve bu
nimetlere gösterilen bir hürmettir. Nimete hürmet ve şükür ise en önemli ahlaki
bir vazifedir.
"Şükür" sözlükte; semizlemek ve gelişmek anlamlarına gelir.
Hayvanların yedikleri gıdanın etkisinin bedenlerinde apaçık ortaya çıkması
Arapça’da bu kelime ile ifade edilir. Din dilindeki "şükür", ise, Allah’ın
ni’metinin etkisinin kulun dilinde "itiraf ve övgü"; kalbinde "şahitlik ve
sevgi", organlarında da "itaat etme ve boyun eğme" olarak ortaya çıkmasıdır.2
Nimete hürmetin bazı şartları vardır.
Yemekten önce elleri yıkamak, yemeği sofrada oturarak yemek,
otururken dizler üzerine oturmak ya da ayaklardan birisini karnına doğru çekmek.
Hz. Peygamber de çoğu zaman dizleri üzerine çökerek, yer ve şöyle derdi: “Ben
yaslanarak yemem. Çünkü ben kulum. Kölelerin yiyişi gibi yer ve kölenin oturuşu
gibi de otururum’. Yemekten karnı tıka basa doymadan kalkmak. Gıdaları
ibadetlerini yerine getirmek niyeti ile yemek. Yedikleriyle güçlenmeye ve
Allah’a ibadet etmeye niyet etmelidir ki, yemekle de Allah’a itâat etmiş olsun.
Yemeği sadece lezzet alma ve zevklenme gayesiyle yememelidir. Çünkü tıka basa
karın doyurmak şehvetlerin uyanmasına sebeptir Bunlar nimetlere hürmetin bir
kısmıdır. Helal ve temiz gıda ile beslenmek ise farzdır.
Hz. Peygamber (asm) şöyle demiştir: “Hiçbir insan, karnından
daha şerli bir kabı doldurmuş değildir. Âdemoğluna, belinin düzeltilmesine
yardımcı olabilecek kadar yemek yeter. Eğer bu kadarcıkla iktifa etmezse karnını
üçe taksim etmelidir. Üçte birini yemeğe, üçte birini suya, üçte birini de nefes
almaya ayırmalıdır.
Enes bin Malik’ten gelen bir rivayette ise “yemekle ilgili
çıkarılan bidatların en büyüğünün doyasıya yemek olduğu” ifade edilmiştir.3
2- Onurlu Bir Yaşantı = İktisat
İktisat insanda olumlu bir kişilik özelliğidir. En önemli sonucu
da vakar, onur ya da izzet sahibi olmaktır. İktisadın kazandırdığı yüce
niteliklerden birisi olan vakar, ağırbaşlılık demektir ki, bu nitelik,
hafifliğin ve şahsiyetsizliğin zıddıdır. Vakarlı olma Kur’an’da övülen bir
özelliktir.
“Allah’ın has
kulları onlardır ki; yeryüzünde sükûnetle ve vakarla yürürler.” Bu haslet
korunur ve yaşanırsa kişinin vazifesinde yükselmesini, şeref ve haysiyetinin
korunmasını ve nüfuzunun yerinde olmasını sağlar.
Peygamberimiz de (a.s.m) bir hadisinde, “Olumlu tutum ve
davranış göstererek ölçülü olmak, peygamberliğin yirmi beşte biridir”
buyurmuştur. Bununla vakarın, peygamberlerde bulunan güzel hasletlerden biri
olduğu ifade edilmek istenmiştir. Yirmi beş sayısı, çokluktan kinayedir.
Peygamberlerde birçok güzel sıfatlar vardır. Vakar da bunlardan biridir. Mü’min
bunu benimsemelidir. İşte hadis bunun lüzumuna işaret etmektedir.4
Vakar kişinin şerefini koruyan önemli bir haslettir. Bir başka
hadiste, yine, “Kanaat eden yücelir, tama’ gösteren aşağılanır” buyrulmuştur.
İnsanlar şeref ve izzetleri ile kıymetlidir. Çünkü iktisatsız
adam, borçlanmak durumunda kalır ve bu da manen bir dilencilik gibi, kişinin
şeref ve onurunu rencide eder.
Kötü hasletler, batıl itikatlar gibi günahtır, manevi birer
kirdirler.
Bediüzzaman iktisadın izzet sebebi olduğuna, kendi hayatından
dikkate değer örnekler verir. Burdur’a sürgün gönderildiğinde onunla birlikte
sürülen bazı zengin zatlar, sıkıntı çekmemesi için ısrarla, ona, zekatlarını
vermeyi teklif ederler. Bediüzzaman bu kişilere, “Gerçi param pek azdır. Fakat
iktisadım var, kanaate alışmışım. Ben sizden daha zenginim.”diye karşılık verir.
O zenginlerden bir kısmı iktisatsızlık yüzünden borçlanmak durumunda kalırken,
Bediüzzaman yanındaki az para ile 7 sene iktisat ve bereketle idare eder.
Hayattaki en önemli prensibi olan “nastan istiğna”yı bozmayarak insanlara yüz
suyu dökmekten kurtulur.
İsrafa harcanan para ile kimi insanlar, haysiyetini, namusunu
rüşvet olarak vermekte ve dinini bile satabilmektedir. İsrafa giden para,
aslında kaybettirdikleri dikkate alınırsa, çok pahalıya mal olmaktadır! Çünkü
bazı fantezi ve israfları yapan insanlar bunun için meşru olmayan kazanç
yollarına tevessül etmekte ve haram helal demeden sürekli kazanmayı ve bu parayı
ihtiyaç olmayan şeylere harcamayı yaşantı tarzı haline getirmektedirler.
Hayatı devam ettirecek rızkı helal dairesinde kazanmak
mümkündür. Hayatı sürdürecek kadar rızık Allah’ın taahhüdü altındadır.
(Zariyat, 58) “Şüphesiz rızık veren mutlak kudret sahibi olan Allah’tır” ve
“Yer yüzünde hareket eden hiç bir canlı yoktur onun rızkını vermek Allah’a ait
olmasın.” (Hud, 6) ayetleri, canlıların ummadığı bir şekilde rızkını vermenin
Allah’ın uhdesinde olduğunu bildiriyor.
İktisat, şerefli ve onurlu bir hayat hazırlarken; israf, sefalet
ve zilletin kapısını açmaktadır. Rızk için haysiyetini çiğneyenler Allah’ın
uhdesinde olan fıtri rızkın değil, “gelenek ve görenek belası ile tiryakilikle
terk edemediği” şeyler uğruna sıkıntıya girmektedir. Tiryakilik zoru ile elde
edilmeye uğraşılan bu tür rızk için insanlar, bazen alçak insanların ayaklarını
öpmek zorunda kalıyorlar. Bu da iktisatsızlık yüzünden olmaktadır. Demek ki
iktisat ve kanaat kişinin ahlaki onurunu, haysiyetini, dini ve dünyevi şerefini
koruyan bir zırhtır.
Bediüzzaman’ın şu cümlesi bu açıdan çok manidardır:
“İktisat etmeyen zillete ve mânen dilenciliğe ve sefalete
düşmeye namzettir.”
İktisadın izzet ve şeref vesilesi olduğunun bir örneği de
cömertlikte dünyaca meşhur Hatem-i Taidir. Hatem misafirlerine hem ziyafet verir
hem de hediyeler dağıtırmış. Böyle bir ziyafet verdiği esnada çölde dolaşırken,
ihtiyar, fakir, sırtındaki dikenli çalı yükü cesedine batmış ve kanatır
vaziyette bir adam görür.
Hatem ona der ki,
“Hâtem-i Tâî, ziyafet veriyor. Sen de oraya git; beş kuruşluk
çalı yüküne bedel beş yüz kuruş alırsın.”
O iktisatlı ihtiyar demiş ki: “Ben bu dikenli yükümü izzetimle
çekerim, kaldırırım; Hâtem-i Tâî’nin minnetini almam.”
Sonra Hâtem-i Tâî’den sormuşlar: “Sen kendinden daha civanmert,
aziz kimi gördün?”
Demiş: “İşte o sahrâda rast geldiğim o muktesit ihtiyarı benden
daha aziz, daha yüksek, daha civanmert gördüm.”
İktisatı terk edip hırsa yönelmenin bir sebebi insanın Allah’ın
unutup sebeplere çok fazla kıymete vermesidir. Oysa esbap ve vesaiti insan
kucağına alıp yapışırsa, zillet ve hakarete sebep olur. Meselâ, köpek sadakati
ile meşhurdur. Küçük bir iyilik karşılığında köpeğin sahibine ne kadar
yaltaklandığı ve kuyruk salladığını görürüz. Bu sıfatı ile ona mübarek bir
hayvan nazarı ile bakılması gerekirken durum bunun tam tersidir. İnsanlar onu
pis kabul etmiştir. Tavuk ve inek gibi hayvanlar ise insanlardan aldıkları
nimetlere karşı insanlara bir şükran hissi taşımadıkları halde, insanlar onları
mübarek saymıştır. Bunun sebebi köpekteki hırs hastalığıdır. Köpek hırsla zahiri
sebeplere öyle önem verir ki, hakiki nimet verici Allah’tan gaflet gösterir.
“Vasıtayı müessir bilerek, hakiki sebep olan Allah’a gösterdiği gafletin cezası
olarak” insanlar tarafından necis sayılmıştır. Ta ki temizlensin. Çünkü hükümler
hadler, günahları affeder. Köpek insanlar arasında, tahkir darbesini gafletine
binaen yemiştir!
Öteki hayvanlar ise, sebeplere ve vasıtalara o kadar kıymet
vermiyorlar. Meselâ, kedi seni sever, tazarru eder-senden ihsanı alıncaya kadar.
İhsanı aldıktan sonra öyle bir tavır alır ki, sanki aranızda tanışma yokmuş gibi
davranır. Fakat onların, Mün’im-i Hakikîye şükran hisleri vardır. Çünkü,
fıtratları Sânii bilir ve hâl dilleriyle şuur olsun olmasın, ibadetlerini
yaparlar. Evet, kedinin mırmırları “Yâ Rahîm, yâ Rahîm, yâ Rahîm”dir.5
Bediüzzaman iktisadın kadınlarda fıtri bir özellik ve kemal
olduğuna dikkat çekmektedir. Hatta evlilik gibi meşru ve fitri bir ihtiyacın
karşılanmasında bile, şayet uygun bir eş bulunmazsa, sırf maişeti temin gayesi
ile, ahlaksız, avrupaperest bir kocaya gitmemesi için kadınlara uyarıda
bulunmaktadır. “Frenkmeşrep bir kocanın tahakkümü altına girmektense, köylü
mâsum kadınlar” gibi çalışmalarını ve iktisat ve kanaatle yaşamayı tavsiye eder.
“Kendinizi idareye çalışınız, satmaya çalışmayınız”der.
“Şayet size münasip olmayan bir erkek kısmet olsa, siz
kısmetinize razı olunuz ve kanaat ediniz. İnşaallah, rızanız ve kanaatinizle o
da ıslah olur. Yoksa, şimdiki işittiğim gibi, mahkemelere boşanmak için müracaat
edeceksiniz. Bu da, haysiyet-i İslâmiye ve şeref-i milliyemize yakışmaz.”6
3- İktisat Allah’ın Ahlakına Uymaktır
Hücrelerin yaratılışı, kandaki alyuvarlar ve akyuvarların
hareketi, insan bedenindeki cihazların uygunluğu, denizlerdeki canlıların
dengesi, dünyadaki su nispetinin mükemmel hâli, canlıların baharda ve yazda
yaratılıp sonbahar ve kışla birlikte ortalıktan kaybolması gibi sayısız
faaliyette insan aklı hiçbir israf ve başıboşluk görememektedir. Bu da her yerde
ve şeyde Allah’ın Hakîm isminin tecelli etmekte olduğunu gösterir.
Hiçbir şey yoktur ki, hazineleri Bizim yanımızda olmasın. Her şeyi Biz belirli
bir miktar ile indiririz. (Hicr Suresi: 21) ayeti yaratılışta ölçü bulunduğunu
gösterir.
Allah’ın Hakîm isminin görüntüsü olan ilimler, kainatta mükemmel
bir iktisat ve israfsızlık olduğunu göstermektedir. Kur’an üstteki ayetle
kainattaki dengeye dikkat çekmektedir. Adl ismi de bütün kainatta adalet ve
muvazene ile hareket etmektedir.
“Göğü yükseltip âleme nizam ve ölçü verdi. Ta ki adaletten ve
dinin emirlerinden ayrılarak ölçüde sınırı aşmayın. Ölçüyü ve tartıyı adaletle
yerine getirin ve tartıyı eksik tutmayın ki, ahiretteki mizanınızı ziyana
düşürmeyin. (Rahman Suresi: 7-9) âyetindeki, dört mertebe, dört nevi mizana
işaret eden, dört defa mizan zikretmesi, kâinatta mizanın derece-i azametini ve
fevkalâde, pek büyük ehemmiyetini gösteriyor. Evet, hiçbir şeyde israf olmadığı
gibi, hiçbir şeyde de hakikî zulüm ve mizansızlık yoktur. İşte, Kur’an
hakikatlerinden ve İslami prensiplerden olan adalet, iktisat, nezafet beşerin
hayatında esaslı bir prensiptir. Ve bunlar bizzat Allah tarafından kainatta
uygulanmakla, kainata kök salmış ve bütün varlık tabakalarını sarmış olduğu
gösterilmiştir.”
Allah, Hakîm isminin gereği, “her şeyde en hafif sureti, en kısa
yolu, en kolay tarzı, en faydalı şekli takip etmektedir. Bu gösteriyor ki,
israf, abesiyet, faydasızlık, fıtratta yoktur. İsraf ise, Hakîm isminin zıddı
olduğu gibi, iktisat onun lâzımıdır ve esaslı bir prensibidir.” 7
İktisat ve kanaatle hareket etmek, yaradılıştaki İlâhî gayeye
uygun davranmaktır. Çünkü iktisat hem peygamber ahlakıdır hem de Allah’ın
kâinatta uyguladığı esaslı bir hikmet kuralıdır. Hikmet ise boş ve yersiz iş
yapmamak, her şeyi yerli yerinde ve uygun yaratmayı ifade eder. İnsan da
yeme-içme ve diğer ihtiyaçlarında bu kaideyi izlemelidir.
Bu açıdan bakılırsa, yemekteki ilahi gaye, nimete şükrederek,
sağlığına zarar vermeyecek şekilde, dini ve dünyevi vazifeleri yerine
getirebilmek için beslenmektir.
İktisat Risalesi’ndeki bir temsil bu hikmeti mükemmel şekilde
açıklar.
Buna göre hikmetli yaratıcı, insan vücudunu bir saray ve şehir
gibi yaratmıştır. Dil bu sarayın kapıcısıdır. Mide, cesedin idaresinde bir
efendi ve bir hâkimdir. Nimetlerin lezzetleri sarayın kapıcısı olan dile sunulan
birer hediyedir. O saraya ve şehre gelen ve sarayın hâkimine verilen hediyenin
yüz derece kıymeti varsa, kapıcıya bahşiş kabilinden ancak beş derecesi uygun
olur, fazla olamaz. Tâ ki, kapıcı gururlanıp, baştan çıkıp, vazifeyi unutup,
fazla bahşiş veren ihtilâlcileri saray dahiline sokmasın.
Bu temsile göre iki lokma farz edelim. Bir lokma, peynir ve
yumurta gibi mugaddî maddeden kırk para diğer lokma en âlâ baklavadan on kuruş
olsa; bu iki lokma, ağza girmeden, beden itibarıyla farkları yoktur. Boğazdan
geçtikten sonra, ceset beslemesinde yine eşittirler. Belki, bazen kırk paralık
peynir daha iyi besler. Yalnız, ağızdaki dilin zevkini okşamak noktasında yarım
dakika bir fark var. Yarım dakika hatırı için on misli pahalı bir gıdayı tercih
etmek sadece beden sarayının kapıcısı olan dili şımartmak demektir.
Böylece dil kendini kapıcı değil beden sarayının hakimi gibi
görmeye başlar, “Hâkim benim” der. Kim fazla bahşiş ve lezzet verirse onu
içeriye alır. Ya hazımsızlık ya da ateşe sebep olur. Bu da şehirde ihtilal
çıkartır.
Halbuki dilin vazifesi ilahi bir mutfak olan tabiattaki nimetler
üzerinde bir müfettişliktir. Çünkü dile yerleştirilen mizancıklar (tat alma
duyuları) nimetleri tartmak ve tanımak için verilmiştir. Dil onları tanır ve
bedenin hakimi olan mideye haber verir. Bu tatma aynı zamanda manevi bir
şükürdür. Çünkü nimetin cazibesi onu yaratanın güzelliğine işarettir.
Tat alma organımız aslında sadece midenin habercisi de değildir.
Nimetlerdeki türlü türlü tatları fark eden dilimizin bu fonksiyonu, gerçekte,
kalbi, ruhu ve aklı da ilgilendirir. Çünkü Allah’ın isim ve sıfatlarını tefekkür
etmeyi bu latifelerimizle gerçekleştiririz.
Nimeti tefekkür ise bir ibadettir. Hatta nimeti vereni düşünme
hazzı, nimetin maddi zevkinden binlerce kat daha yüksektir. Dünyamızın en aziz
misafiri olan insana yakışan da budur.
Peki insan lezzetli gıdaları hiç almayacak mı? Ya da alırken
neye dikkat edecektir? Bediüzzaman lezzetli nimetleri yeme konusunda bazı
tespitlerde bulunmaktadır: İnsanlar lezzetli gıdaları alabilirler. Bunun şartı,
1-israf etmemek, 2-şükür vazifesini yerine getirmek, 3-Allah’ın farklı
nimetlerini tanımak ve tefekkür etmek, 4-meşru ve helal şeyleri yemek, 5-zillet
ve dilenciliğe düşmemektir. Bu şartlar gerçekleşiyorsa, insan nimetlerde
lezzetleri izleyebilir.
4- İktisat Cimrilik Değildir
İktisatla ilgili karıştırılan iki ahlaki nitelik vardır: İktisat
ve hisset. İktisat ve hisset görünüşte birbirine benzese de mahiyetleri çok
farklıdır. Tevazu kötü bir ahlak olan tezellül ile karıştırıldığı gibi, iyi bir
haslet olan vakar ile gurur da birbirine karıştırılır. İktisat ile hisset sadece
görünüşte benzer; mahiyetleri çok farklıdırlar. Hısset, cimrilik, sefillik,
tamahkarlık ve hırsın karışımıdır. İktisat ise izzetin, dikkatli olmanın,
emniyet ve istikametin işaretidir.
Hz. Ömer’in büyük oğlu Abdullah, Sahabiler arasında, meşhur yedi
Abdullah’tan biridir. Hz. Abdullah çarşıda kırk paralık bir alışverişte,
ticaretin emniyet ve istikametini korumak için şiddetli münakaşa ederken
görülmüş. Bu duruma muttali olan bir Sahabe, “Yeryüzünün şanlı halifesi Hz.
Ömer’in oğluna bu tartışmayı yakıştıramaz. Bunu şaşılacak bir cimrilik gibi
düşünür. Abdullah bin Ömer’in peşine takılıp işin sırrını öğrenmek ister. Görür
ki, Hz. Abdullah evine girerken bir fakire rastlar. Fakirle bir parça ilgilenir.
Evinin diğer kapısından çıkınca, başka bir fakirle karşılaşır. Onun da yanında
biraz oyalanır ve sonra ayrılır. Meraklı Sahabe, duruma hayli merak sarar, gidip
o fakirlere teker teker sorar: “Hz. Abdullah sizin yanınızda durdu, ne yaptı?”
Herbirisi dedi: “Bana bir altın verdi.”
O Sahabe dedi: “Fesübhânallah! Çarşı içinde kırk para için böyle
münakaşa etsin de, sonra hanesinde iki yüz kuruşu kimseye sezdirmeden, tamamen
kendi isteği ile versin!” diye düşündü. Gitti, Hazret-i Abdullah ibni Ömer’i
gördü, dedi:
“Ya imam, bu müşkülümü hallet. Sen çarşıda böyle yaptın, hanende
de şöyle yapmışsın.”
Abdullah bin Ömer (r.a) ona cevaben dedi ki: “Çarşıdaki vaziyet
iktisattan ve kemâl-i akıldan ve alışverişin esası ve ruhu olan emniyetin,
sadakatin muhafazasından gelmiş bir hâlettir, hısset değildir. Hanemdeki
vaziyet, kalbin şefkatinden ve ruhun kemâlinden gelmiş bir hâlettir. Ne o
hıssettir ve ne de bu israftır.” İmam-ı Âzam, bu sırra bir işaret olarak
demiş. Yani, “Hayırda ve ihsanda -fakat müstehak olanlara- israf olmadığı gibi,
israfta da hiçbir hayır yoktur.”
5- İsrafın (İktisatsızlığın) Ahlakı Bozması
İsraf insanı hırsa sevk eder. Hırs ise insanları, ahlakla ilgili
üç önemli sonuca götürür.
a- Bunlardan birisi kanaatsizliktir. Kanaat, çalışmayı yerine
getirdikten sonra ortaya çıkan sonuçla yetinmektir. Çalışmadan eldekini yeterli
görmek ise himmetsizliktir.
Kanaatsizlik insanların çalışmaya olan şevklerini kırar. Şükür
yerine şikayet ettirir. İnsanları tembelliğe atar. Bu tür tembel insanlar,
hırsla, helal ve meşru rızka kanaat göstermedikleri için meşru olmasa da
külfetsiz kazanç peşine düşer. Bu yolda şerefini lekedar etmekten çekinmezler.
“İktisattan gelen kanaat, şükür kapısını açar, şekvâ kapısını kapatır. Hayatında
daima şâkir olur.”
b- Hırs hasaret ve kayıp sebebidir.
Hırs gösteren
kaybeder, ifadesi darb-ı mesel olmuştur. Hırslı kişi çoğunlukla emeline
ulaşamaz, ulaşsa da insanların nefret ve istiskaline maruz kalır.
c- Hırsın bir zararı da “kulluğun özü” olan ihlası kırmasıdır.
İhlas yapılan iş ve ibadette sadece Allah’ın hoşnutluğunu gözetmektir. Allah’ın
emir ve yasaklarını hayatında önemli sayan bir kişinin hırsı varsa, insanların
rağbetini ve ilgisini ister. Böyle bir insan ise ihlasa tam muvaffak olamaz.
Özellikle de alimlerdeki hırs onları küçük düşürmektedir.
İran’ın âdil padişahlarından Nûşirevanın veziri, Büzürcmehr
(Büzürg-Mihr)’den sormuşlar: “Neden ulema, ümera kapısında görünüyor da, ümera
ulema kapısında görünmüyor? Halbuki, ilim, emaretin fevkindedir.” Cevaben demiş
ki: “Ulemanın ilminden, ümeranın cehlindendir.” Yani ümera cehlinden ilmin
kıymetini bilmiyorlar ki, ulemanın kapısına gidip ilmi arasınlar. Ulema ise,
marifetlerinden, mallarının kıymetini bildikleri için, ümera kapısında
arıyorlar. İşte Büzürcmehr, ulemanın arasında fakr ve zilletlerine sebep olan
zekavetlerinin neticesi bulunan hırslarını zarif bir surette tevil ederek
nazikane cevap vermiştir.
Kanaat eden alim ise, insanlardan istiğna göstererek insanların
teveccühünü aramaz, kendine ihlas kapısı açılır, riya kapısı kapanır.
d- İktisatsızlık insana kulluğu unutturur!
Yeme içmede iktisat ve riyazet (özellikle oruç) ahlakın
güzelleşmesine hizmet eder. Çünkü insan nefsi gafletle kendini unutur.
Mahiyetindeki hadsiz aczi, nihayetsiz fakirliği, sayısız hatalarını göremez ve
görmek istemez. Hem ne kadar zayıf ve musibetlere maruz bulunduğunu ve çabuk
bozulur, dağılır et ve kemikten ibaret olduğunu düşünmez. Adeta polattan bir
vücudu var, kendini hiç ölmeyecek gibi, ebedî tahayyül eder. Öyle dünyaya
saldırır. Şedit bir hırs ve tamahla ve şiddetli alâka ve muhabbetle dünyaya
atılır. Her lezzetli ve menfaatli şeylere bağlanır. Kendini şefkatle terbiye
eden Hâlık’ını düşünemez. Hayatının gayesini ve uhrevi bir hayata hazırlanması
gerektiğini unutur. Kötü ahlaklara yuvarlanır.8
Sonuç
Bu kısa çalışmada görüldüğü gibi, insan iktisatlı yaşamayı ilke
edinirse, kişinin, fert, aile ve cemiyet hayatında olumlu sonuçları ortaya
çıkmaktadır. İktisat her şeyden önce Allah’ın kainatta uyguladığı hayati bir
prensiptir. Her şey hikmetle, dikkatle ve birçok faydalar ve sonuçlar
gözetilerek yaratılmaktadır. İnsan da Rabbinin hikmetine uygun hareket ederek
iktisatlı olmalıdır.
İktisat insanın haysiyet ve şerefini korur. İzzet ve şeref ise
bir insanın hayattaki en önemli manevi zenginliğidir. Yaratılışımızdaki gaye ve
maksatları gözeterek yaşamak iktisatlı olmakla mümkündür. Savurgan insan zamanla
kulluğun özelliklerini de kaybetmektedir.
İktisadın getirileri çoktur. İktisatsızlık ise insanı birçok
zararlı hallere düşürmektedir. İktisadı terk eden, hırsa, kanaatsizliğe ve aç
gözlülüğe maruz kalır. Hırs insan perişan eden bir duygudur. Hırslı insan
çoğunlukla maksadına ulaşamaz. En büyük zararı da hırsla hareket eden ihlası
kaybeder, Allah’la ilişkisi bozulur.
Kaynaklar:
Nursi, Bediüzzaman Said, Mektubat, Yeni Asya Neş., İst.
2008.
Nursi, Bediüzzaman Said, Lem’alar, Yeni Asya Neş., İst.,
2008,
İ. Gazali, İhya, c.2., Yemek, A.Serdaroğlu
Kalkan, Ahmet, Kavram Tefsiri, K.;
Tirmizî, Nesâî ve İbn Mâce, (Mikdad b. Madî Kerib’den)
Şamil İslam Ansiklopedisi, İktisat md.
Öz
İnsan ahlaki bir varlıktır. Hayattaki bazı uygulamalar insan
ahlakı üzerinde etkide bulunmaktadır. Bu tebliğde iktisadın insana kazandırdığı
güzel hasletler ile israfın (iktisatsızlığın) yol açtığı kötü ahlaki niteliklere
dikkat çekilmektedir.
Anahtar kelimeler: İktisat, ahlak, insan, din.
Abstract
Human is ethical. Some enforcements in life has some effects
over the human ethics. In this article, we will discuss the positive effects of
economizing over the human ethics and the consequences of dissipation.
Keywords: Economics, ethics, human, religion
Dipnotlar:
1- Ş.İ. Ansiklopedisi, İktisat md.
2- Kalkan, Ahmet, Kavram Tefsiri, Şükür md.
3- Gazali, İhya, c. 2 Yemek dosyası, Hadisler: Tirmizî,
Nesâî ve İbn Mâce, (Mikdad b. Madî Kerib’den)
4- Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi, Şamil Yayınevi:
15/605. K. Sitte hz.: 4776.
5- Nursi, Mesnevi-i Nuriye, 62.
6- Nursi, Lem’alar, s. 204.
7- Nursi, Lem’alar, 30. Lem’a, İkinci Nükte, s. 310.
8- Mektubat, s. 389-390