The Book of Sincerity as a Source of the Community
Pattern Originated From Risale-i Nur
Giriş
Bu makalede Bediüzzaman Said Nursi’nin telif ettiği İhlâs Risalesi
(Lem’alar, 1994) Risale-i Nur orijinli cemaatlerin örgütsel doktrini olarak ele
alınıp inceleniyor. Diğer bir ifadeyle, İhlâs Risalesi çerçevesinde Bediüzzaman’ın
öngördüğü cemaat tarzı araştırılıyor.
Bediüzzaman’ın, İkinci Said döneminde ilke ve kurallarını belirlediği hiz-met biçimi ne devlet güdümündeki siyasi bir kurum, ne de bütünüyle içsel inşaya yönelen tarikattır. Bu organizasyon, dinin kurumsal işlevlerini görmek için
insanların bizzat kendi iradeleriyle bir araya geldiği, iktidar amacı taşımayan, devletten görece özerk, kişilerin eşitler olarak var oldukları sivil ve anonim bir örgüttür. Bu örgüt yapısını kurgularken eşitlikle örgütlenmenin sağlıklı nasıl bir şekilde işleyeceği Bediüzzaman’ın temel problemlerinden biridir. Ona göre mü’minler eşitler halinde, modern işbölümü mantığıyla ve Allah rızası için bir araya gelmelidir. Bediüzzaman, ortaya koyduğu hizmet tarzıyla muasır insan
ihtiyaçlarını karşılar.
İki genel önermeyi başlangıçta belirlemek mümkündür. Birincisi, diğer
mânâ ve işlevler saklı kalmak şartıyla cemaat yapısının nasıl olacağıyla ilgili
temel ilke ve kurallar İhlâs Risalesi’nde mündemiçtir. İkincisi, İhlâs Risalesi
“kime”, “hangi makamda” ve “niçin” perspektifine bağlı olarak farklı anlamlara
gelecek şekilde okunabilir.
Bu inceleme, hazır cemaatlerin gözlemi üzerinden yapılmıyor; onların
temel aldığı, kendi imkân ve şartlar çerçevesinde yorumlayarak uyarladıkları doktrini, yani Risale-i Nur metinlerini incelemeyi ve yorumlamayı hedef alıyor.
Bediüzzaman’ın konuyla ilgili düşüncesini anlamlandırırken şüphesiz akademik literatürün hazır şablonlarından yararlandık. Bu şablonları kendi toplumsal gerçekliğimize uydurma, uymayanları ayıklama gayreti içinde olsak da analizimiz neticede modern Batı düşüncesiyle mülevves olmakla maluldür. Şerh ve
izahla ilgili sapmaların bizimle, bizim yaklaşımımızın sınırlılığıyla ilgili olduğu
bilinmelidir.
İhlâs Risalesi Hakkında
İhlâs Risalesi Bediüzzaman’ın İkinci Said döneminde yaptığı bir teliftir.
Birinci Said için Hutbe-i Şamiye ne ise İkinci Said için İhlâs Risalesi odur.
Birinci Said, belki siyaseti dine âlet etmeye çalışan bir İslâm âlimidir. (Emirdağ Lahikası,1994:390). Müslümanların dışarıda bayraktarı ve hamisi, içeride
İslâmi kurum ve şeairin sahibi olan Osmanlı Devleti dağılmaktadır/dağılmaya yüz tutmuştur. Osmanlı tarihsel olarak İslâm coğrafyası ve Müslümanların
bir aradalığını simgelemektedir. Birliği tehlikeye giren Müslüman halklar ve
İslâmi coğrafyanın nasıl bir arada kalacağı konusu Birinci Said’in düşüncesini
ateşleyen geri plandır. Doğal olarak Birinci Said’in çözüm düzleminde siyasal
önermeler yer alır; fakat bu önermeler İslâm toplumlarının eğitim, ahlâk ve
itikad alanlarında yaşadığı sorunlar karşısında îman ve Kur’ân merkezlidir.
Osmanlı’nın yıkılması ve onun mirası üzerinde kurulan Cumhuriyet’in, ilk
Büyük Millet Meclisi sonrasında tahakkuk ettiği üzere, Osmanlı Devleti’nin
yukarıda vasfettiğim işlevlerini reddetmesi Bediüzzaman’ın hayatında radikal
bir dönüm noktası olur. Van’a giderek İslâm âleminin temel meseleleri ile ilgili
eğitim ve benzeri alanlarda faaliyetlere girişir.
1925 yılında Kürt ileri gelenlerinin Batı bölgelerine sürgün edilmesi kapsamında Van’dan alınıp Isparta’nın Barla nahiyesine sevk edilir. Bu tarihten
sonra Bediüzzaman eski Said değil, yeni Said’tir. Yeni Said bu tarihten itibaren
bir yandan odağı iman olan Risale-i Nurları telif eder, diğer yandan ihtiyacı
olan kitlelere eserleri ulaştırmak için yeni bir organizasyon formüle eder ve
bizzat uygular. Yeni Said’in formüle edip başlattığı bu hareket sivil bir İslamî
harekettir. Bu hareket iktidar alanına, yani devletle ilgili işlere ne iktidar, ne de
muhalefet olarak angaje olur. İşte, İhlâs Risalesi bu hizmet tarzını belirleyen
temel bir metindir.
İhlâs Risalesi Risale-i Nur dairesinde bulunan/bulunduğunu iddia eden bütün hareket ve çığırların hizmet tarzlarında temel ilke, misyon, kural, yöntem
ve tekniklerini içerir. Bunları okuma, anlama ve yorumlama farkları ise Risale-i
Nur cemaatleri içindeki farklılığı da oluşturur. Bu çerçevede İhlâs Risalesi’nin
analizi Risale-i Nur dairesindeki fraksiyonların oluşumuna da ışık tutar.
Risale-i Nur Eksenli Hareketlerin Yapısı
Bediüzzaman, doktrine ettiği hizmet biçimini geleneksel İslâmi hareket,
yani tarikat üzerinden geliştirir. Bunu, önerdiği ilke ve yöntemleri tarikatların
ilke ve yöntemlerine kıyaslamasından ve dahi tarikat kurumlarını yer yer kendi hizmet tarzına uyarlamasından anlıyoruz.
[1]
İhlâs Risalesi’nin Dördüncü Düstur’unda (Lem’alar,1994:166-167) cemaatin/hizmetin/hareketin nasıl olacağı/olması gerektiği belirlenir. Buna göre, cemaat sivil toplum örgütleri gibi eşitlikçidir. Cemaat hukuksal/sosyal bakımdan
birbirlerine eşit üyelerden oluşur. Cemaat, bundan dolayı tarikatta olduğu gibi
bir şahsa veya geleneksel toplumda olduğu üzere bir babaya, aileye veya aşirete
ait olamaz. Bu çerçevede Bediüzzaman’ın düşüncesindeki cemaat anonim bir
nitelik taşır. Bu nitelik, modern zamanda ortaya çıkan ticari, siyasi ve sivil örgütlerin temel özelliğidir. Örgüt veya grup ne onu oluşturanların şahsi mülkü,
ne onun kişisel varlığına angaje bir kurum ne de onun güdümündeki aşiret veya
tarikattir. Bu nitelikteki örgüt veya grup onu oluşturan bireylerin aritmetik ortalamasından da ibaret değildir; büyüklüğü-küçüklüğü veya kuvveti-zayıflığı
üyelerin aralarındaki bağın niteliğine bağlı olarak şekillenen müstakil bir tüzel
kişi/şahs-ı manevîdir. “Şahs-ı manevî” Risale-i Nur’un hizmetlerle ilgili kısımlarında ve özellikle lahikalarda sık sık tekrar edilir.
[2]
İhlâs Risalesi’nin İhlâsı Kıran İkinci Sebep başlığına göre
(Lem’alar,1994:167), cemaat içinde hiç kimse kendisini ötekilerinin üstünde
konumlandıramaz. Bediüzzaman, bu “hiç kimseye” kendisini dâhil etmekten
çekinmez. Bana kalırsa ısrar eder. [3] Cemaat bir tarikat olmadığı için grup içinde
kimse kimseye şeyhlik, babalık ve mürşitlik taslayamaz. Bütün bu anlatı(lan)
lardan yola çıkarak Bediüzzaman’ın düşüncesindeki cemaatte yöneten – yönetilenler ilişkisi Max Weber’in Asya’ya yamadığı patrimonyallik (Mardin,1995:208-210) konseptinin dışında kalıyor denebilir. Padişah-tebaa, baba-çocuk veya şeyh – mürit arasındaki ilişki kişiseldir; oluşan birliktelik ise tabi
olunan kişiye bağlı, ait ve angaje birlikteliktir. Baştaki kişi ortadan çekilince
birliktelik de ortadan kalkar.
Öte yandan farklılaşmayı komünistler gibi mutlak eşitlik noktasına vardırmaz. İlkin hukuksal/sosyal değil, ama fazilete dayalı farklılaşmayı kabul eder.
‘Kardeş kardeşin faziletlerinde fani olsun’ derken kastı bu olmalıdır. Bu durum
Risale-i Nur’un değişik yerlerinde geçtiği üzere İslâm literatüründeki “üstünlük takvadadır” (Hucurat Süresi, 49:13 ve Mektubat, 1994:309) ilkesine uygunluk arz eder. Fazilet üstünlüğü ise tabiatı itibariyle iktidar aracı yapılamaz. Eğer
yapılırsa zaten o fazilet değildir.
İkinci olarak, farklılaşmayı mutlak eşitlikçiler gibi örgütlenmeyi yadsıyacak
ve yasaklayacak raddeye vardırmaz. Aksine “teşrik-i mesai” ve “taksim-i a’mal”
adıyla işbölümünü önerir (Lem’alar, 1994:169). Liberalistlerin iğne üretiminde
işbölümü ile nasıl yüz kat verim elde edildiği örneğini burada zikreder. Mamafih, verimlilik işbölümü önerisinin doğrudan sebebi değildir. Maddi ve manevi
çıkar sonucu cemaat içinde ortaya çıkacak yıkıcı (İhlâs bozucu) rekabeti sağlıklı
bir şekilde kanalize etmenin sebebidir.
Bediüzzaman, yukarıda önerdiği iki yöntemle zıt iki özelliği bir araya getirmeye çalışır. Bir yandan cemaatin eşitlikçi yapısını korumak diğer yandan eşit
bireylerin iş ve maddi-manevi ücret üzerinde girecekleri rekabet yüzünden ortaya çıkacak bireysel kopuşlar ile cemaatin bölünmesini önlemek ister. Risale-i
Nur hizmet dairesi içinde işbölümünü uygulamayan eşitlikçi / meşveretçi cemaatler grubun büyümesine paralel olarak cemaat içi niza ve ayrışmalardan
başı ağrır. İşbölümü ve dolayısıyla bürokrasiyi sıkı bir şekilde uygulayıp eşitlikçi yapıyı ihmal edenler ise cemaat üyelerini değersizleştirir, kişiliksizleştirir,
ruhsuz bürokrat ve memur haline getirirler. İkinci durumda cemaat zamanla
amaçlarına yabancılaşır. Cemaatin kendisi amaç, amaç (Allah rızası ve güzel ahlak ise) ise araç haline gelir.
İşbölümü ve bürokrasiyi ihmal edenler hizmet etmeyi, hizmetin hatırasını
muhafaza etmeye odaklayıp kendi içlerindeki ayrılık ve fitne ateşinden başlarını alamazlar. İlkeleri ve ilkelerin gereği olan eşitlikçiliği ihmal edenler ise
cemaatin başarısı için önüne çıkan din dahil her tür ilke, kural, ahlak ve insafı
tevil eder, cemaatin başarısı için her tür mukaddesat ve ahlaki değeri rüşvet vermeye hazır hale gelir; böylece mensuplarının ve toplumun sekülerizasyonuna
sebep olur.
Cemaat hizmet etmek için vardır. Ama, nihai amaç hizmet değil, Allah
rızasıdır. Bu, nitekim İhlâs Risalesi’nde Birinci Düstur (Lem’alar, 1994:164)
olarak sıralamaya girer. Dine ve cemaate adam kazandırmak, kamusallaşmak ve
halkın teveccühüne mazhar olmak gibi amaçlar cemaatin nihai amacı olamaz.
Dini cemaat ne çıkar amaçlı bir şirket, ne iktidar arayan siyasi örgüt ne de taraftar toplamaya çalışan sivil bir toplumdur. Bunu bir sebeple unutanlar cemaati
yabancılaştırırlar ve yukarıda saydığım dünyevi amaçlı örgüt haline gelirler veya
bunlardan biri olmakla itham edilirler.
Cemaatte işbölümünü bir yöntem olarak belirlediğinizde yukarıdaki yabancılaşma sebeplerinden biri olan bürokrasiyi de kendi ellerinizde ihdas etmiş
olursunuz. İşbölümünün en genel sınıflaması işlevsel sınıflamadır. Yani işlerin
sektörlere göre ayrılmasıdır: Yönetim sektörü, maliye sektörü, iaşe-ibate sektörü, eğitim sektörü, mübaşeret sektörü vs. Bu sektörleri daha küçük işlere ve
ihtisaslara bölmek mümkündür. Tam bu noktada Karl Schmidt ve Gaetano
Mosca’un savundukları gibi siyasal ve toplumsal elitlik kaçınılmaz oluyor (Akt
Vergin, 2008:107, 128). Yani, örgüt varsa kaçınılmaz bir şekilde cemaatin elitleri bir yana, kalabalıklar ise diğer yana hiyerarşik olarak ayrılıyor. Bu durum eşitlikçi yapıyı her daim tehdit eder. Bediüzzaman, bu soruna çözüm olarak İkinci
ve Üçüncü Düstur’u va’z eder. İhlâs Risalesi’nin İkinci Düstur’u ile cemaatin
elitlerine, Üçüncü Düstur’u ile ise cemaatin tabanına hitap eder.
İkinci Düstur’la (Lem’alar, 1994: 164-165) cemaatin elitlerine der ki; aşağıdakileri tenkit ederek onların şevklerini kırmayın, onların üzerinde fazilet-füruşluk yaparak rekabet ve çatışma çıkarmayın. Kısaca, elitliğinizi faziletsiz
bir şekilde ihsas ederek cemaatte ayrışmayı tetiklemeyin ve tabanın cemaatten
kopmasına sebep olmayın. Cemaatin elitlerine yönelik Dördüncü Düstur’da
(Lem’alar,1994:166-167) da yukarıdaki mânâyı destekleyen hitap vardır. Elitlik
belki fazilette olabilir. Bunun dışında geleneksel toplumun alışkanlıkları olan
şeyhlik ve babalık kültürü cemaate taşınamaz der.
Üçüncü Düstur (Lem’alar, 1994: 165-166) ile bu sefer tabana döner: Elit
olup olmamak önemli değildir, Allah rızası önemlidir. Hakperest olun, yukarıdakilerin (cemaatin elitlerinin) faziletlerini rekabet ve cemaatten ayrılma sebebi yapmayın, onların faziletlerini kendi faziletleriniz bilin, onunla fahredin,
içinize sindirin der. Şanda, şerefte ve hatta nefsin hoşuna giden meşru işlerde
bile kardeşinize tabi olmakta çekince göstermeyin der.
İkinci ve Üçüncü Düstur’u kime hitap ettiğini veya muhatabın kim olduğu
bilmeden okumak onun temel esprisinden kopmaya götürebilir. Meselâ, bilerek
veya bilmeyerek İkinci Düstur’u tabana yöneltmek sıradan cemaat üyelerini
silikleştirmek, kul, tebaa ve mürit haline getirmek demektir. Cemaatte baskın hale gelen bu tutum yukarıdaki elitleri şeyh veya pederşahi yapar. Üçüncü
Düstur’un tavana yöneltilmesi ise fazilet ve kabiliyetleri dumura uğratır veya
kendinden uzaklaştırır. Bu tutumun baskınlaştığı cemaatte fazilet, kabiliyet ve karizma düşmanlığı başgösterir. Farklılıklar ve farklı kabiliyetler körelir, işlevsizleşir veya cemaatten uzaklaşır. Bu durumda istibdat ve otorite cemaat içinde
sari (bulaşıcı) hastalık olarak yerleşir.
Sonuç
Sonuç
Risale-i Nur hareketi veya Nurculuk sivil bir İslamî harekettir. Ama modern yüzyıla kadar geçerli belki tek sivil İslamî hareket modeli olan tarikatlardan ayrılır. Tarikatlar gibi sivildir, ama kişi etrafında biçimlenen, içsel inşaya
yönelen mistisizm de değildir. Bu kıyasla Nurculuk modern karaktere sahiptir
denebilir. Tarikatlarda olduğu gibi şeyh-mürit veya geleneksel ailede olduğu
gibi baba-evlât şeklinde hiyerarşik kademelenmeye de karşıdır; kısaca eşitlikçidir. Bununla birlikte modern işbölümü ve bürokrasi kurumundan yararlanmayı
önerir. Belki en önemlisi örgütün veya cemaat kimliğinin herhangi bir kişi veya
aileye ait olmayıp, anonim olmasıdır. Nurculuğun bu modern karakteri onun
takipçileri tarafından bile zor anlaşılır. Bu yanlışlık Risale-i Nurları esas alan
cemaatlerde çok sıkça görülen bir yanlış okuma ve uygulamanın da sebebidir.
Bediüzzaman’ın İhlâs Risalesi’nde (Lem’alar, 1994: 169) geçen “..buza benzettiği bireyselliğini havuza benzettiği cemaate katın, yani cemaate girin, işbirliği yapın, dayanışın..” önerisi çokları tarafından cemaat elitlerinin meşrebinde
fani olun şeklinde okunuyor. Bu yorumlama biçimi Risale-i Nurların farklı
tarzlarda okunabileceğine, yani şerh ve izah edilebileceğine verilebilecek tipik
bir örnektir. Çünkü “buz” ve “havuz” temsilindeki / analojisindeki muhatap
cemaatin tabanı değil, tavanıdır (elitleri). Burada cemaatin kimliğine kanaat
etmeyen, bireysel şöhret peşinde koşan cemaatin elitleri uyarılır.
İhlâs Risalesi’nde şahıslarda fani olmayın, cemaat içindeki herkesi cemaat
elitlerinin meşrebinde fani olmaya zorlamayın, bizim mesleğimiz şeyhlik değildir, cemaat içinde kimse kimseyi şeyh ve baba gibi kendi meşrebine zorlayamaz,
deniyor. Aynı meşrebe, aynı anlayışa, aynı yeteneklere sahip insanların kendi
iradeleriyle bir arada durmaları ontolojik olarak zaten zordur; benzerler yan
yana değil ancak arka arkaya istiflenebilir. Askeriyedeki manga disiplini buna
örnektir. Cemaat, özgür bireylerin işbirliği yapmaları ve ortak bir sinerji içinde
hareket etmeleri demektir. İki elifin yan yana gelmesi ancak bu şekilde on bir
olabilir.
Öte yandan Nurculuk yine modern dönemde ortaya çıkan siyasi hareketler,
siyasi İslâmcı örgütlerden bariz bir şekilde ayrılır. Gerçi bazılarına göre Bediüzzaman, Üçüncü Said denilen döneminde siyaset ve devlet işlerine temayül etmiştir. Kanaatimce bu tarz yorumlar tarikat, siyasi toplum ve sivil toplum arasındaki farkı ayırt etmemekten ileri geliyor. Üçüncü Said döneminde
Bediüzzaman’ın siyasetle ilişkisi onun siyasi toplumla benzeştiğine değil, tarikattan farklılaştığına işaret sayılmalıdır. Sivil toplum ne siyasi örgütler gibi
iktidara öykünür ne de tarikatlar gibi siyasetten ve dünyadan elini eteğini çeker.
Kamuoyu oluşturmak veya siyasetçileri kendi gündemi doğrultusunda etkilemek için yapılan girişimler sivil toplum olmanın gereğidir (Torun, 2008 ve
Çaha,1997:31-32).
Yukarıda İhlâs Risalesi çerçevesinde, tartıştığımız konularla sınırlı olmak
üzere, Risale-i Nur orijinli bir örgütlenmenin dayandığı/dayanması gerektiği
kuralları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:
Mü’minler bireysel kalmamalıdır, işbirliği ve dayanışmaya gitmelidir.
Grubu oluşturan bireyler hukuksal/sosyal olarak bir birlerine eşittir.
İşbölümü ve bürokrasi hem eşitlikçi yapıdan kaynaklanan sorunları çözmede hem de hizmet verimini arttırmada tavsiye edilen bir stratejidir.
İşbölümü ve bürokrasinin kaçınılmaz sonucu olarak ortaya çıkan avam (taban)–havas (elit) karşıtlığını önlemek için aşağıdaki kurallar belirlenmiştir.
Cemaatin havassı (eliti) kendi bireyselliğinin peşinde koşmamalı, cemaatin
tabanına faziletfüruşluk ve tenkitle takaddum etmemeli (su yüzüne çıkmaya
çalışmamalı) ve cemaatin şahs-ı manevisine kanaat etmelidir.
Cemaatin tabanı ise elitlerin fazilet, kabiliyet ve gayretlerini takdir etmeli,
desteklemeli ve hatta gurur duymalıdır. Bu niteliklere sahip cemaatin elitlerine
tabi olmamak, onların kabiliyet ve gayretlerini takdir etmemek ihlâssızlıktır.
Risale-i Nur orijinli bütün cemaat ve organizasyonların nihaî amacı Allah
rızasıdır. Halkın teveccühü, iktidar ve çıkar motivasyonları cemaatin misyonu
olamaz.
Özet
Bu makalede Bediüzzaman Said Nursi’nin telif ettiği İhlâs Risalesi, Risale-i
Nur orijinli cemaatlerin örgütsel doktrini olarak ele alınıp incelenmekte, diğer
bir ifadeyle, İhlâs Risalesi çerçevesinde Bediüzzaman’ın öngördüğü cemaat tarzı araştırılmaktadır.
Anahtar Kelimeler
İhlas Risalesi, ihlas, İslami hareket, cemaat
Abstract
This article considers the Book of Sincerity written by Bediüzzaman Said
Nursi as the organizational doctrine of the communities based on Risale-i Nur.
In other words it tries to investigate the community pattern set forth by Bediüzzaman within the framework of the Book of Sicerity.
Key Words
The Book of Sincerity, sincerity, Islamic Movement, community
Kaynaklar
1. Bediüzzaman Said Nursi, (1994). Lem’alar, İstanbul: Yeni Asya Neşriyat, http://
www.risaleinurenstitusu.org/index.asp?Section=Kulliyat
………………………… (1994). Mektubat, İstanbul: Yeni Asya Neşriyat, http://
www.risaleinurenstitusu.org/index.asp?Section=Kulliyat
………………………… (1994).Kastamonu Lahikası, İstanbul: Yeni Asya Neşriyat,
http://www.risaleinurenstitusu.org/index.asp?Section=Kulliyat
………………………… (1994).Emirdağ Lahikası, İstanbul: Yeni Asya Neşriyat,
http://www.risaleinurenstitusu.org/index.asp?Section=Kulliyat
2. Çaha, Ö. (1997). “1980 Sonrası Türkiye’de Sivil Toplum Arayışları,” Yeni Türkiye,
3(18), 28-64
3. KÖPRÜ Dergisi (2010). “Üçüncü Said,” 112.Sayı
4. Mardin, Ş. (1995). Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1, 5. Baskı, İstanbul:
İletişim Yayınları.
5. Torun, İ. (2008). “Cemaatten Kitleye, Kitleden Örgütlü Topluma: Türkiye’de
Cumhuriyet ve Demokrasi,” Cumhuriyetçilik, (Ed. Nafiz Tok), Ankara: Orion Kitabevi,
229-269.
6. Vergin, N. (2012). Siyasetin Sosyolojisi, 5. Baskı, İstanbul: Doğan Kitap
Dipnotlar:
[1] 1. Bu uyarlama ve kıyaslara örnek olarak İhlas Risalesi’nin Dördüncü Düstur (Lem’alar,1994:166),
bu Düstur’un Birinci ve İkinci Sebeb alt başlıklarında (Lem’alar,1994:167), İhlasi Kıran İkinci Mani
(Lem’alar,1994:169) vb. kısım ve yerler verilebilir.
[2] 2. Sadece İhlas Risalesi’nde doğrudan işlendiği yerlere örnek için bkz. (Lem’alar,1994:157, 165,171)
[3] 3. Kastamonu Lahikasındaki (1994:60) Şeyh Ziyaeddin konulu mektubunun odak noktası kanaatimce bu
meseledir.