Sosyal Siyaset Açısından Yoksulluğa Karşı Mücadele

Struggling Against Poverty on The Basis of Social Policy

Aslında küresel bir sorun olan yoksulluk, hemen hemen bütün ülkeleri yakından
ilgilendiren bir konudur. Gelişmiş ülkeler dahî, bu sorunu tamamen ortadan kaldırabilmiş
değildir. Ancak, bu ülkelerde sosyal politika araçlarının etkin bir şekilde uygulamaya
konulduğundan, yoksulların en azından daha da yoksullaşmasına mani olunmakta ve
kendilerine, asgarî seviyede de olsa sosyal yönden kabul edilebilir bir hayat standardını
yakalama fırsatı verilmektedir.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti ise, bir sosyal devlet olmasına rağmen kronikleşen
yoksulluk sorununa kalıcı bir çözüm getirememiştir. DPT'nin 2001 yılında hazırladığı
bir rapora göre, Türkiye'de toplam yoksul sayısı 14.5 milyon civarında ve bunlardan
takriben 12 milyon vatandaşımız karnını zor doyurmaktadır, yani mutlak anlamda yoksuldur.
Çalıştığı hâlde yoksul konumunda bulunanların oranı ise nüfusun hemen hemen yarısıdır
(ücretsiz aile fertleri; işsizlik ödeneğinden, emeklilikten veya asgarî ücretle
geçinenler vb.).

Birleşmiş Milletler (BM) tarafından 2002 yılında yayınlanan "İnsanî Kalkınma
Endeksi"nde Türkiye, gelişmişlik düzeyi açısından sıralanan 173 ülke arasında 85.
sırada (AB üye ülkeler ise ilk 28 içinde) yer almaktadır. İnsanî Gelişme Endeks
değeri 0,742 olan Türkiye, böylece orta insanî kalkınma standartlarına sahip ülkeler
grubuna girmektedir. BM kaynaklarına göre, ülkemizde okur-yazar olmayan oranı %
14.9, sağlıklı içme suyuna ulaşamayanların oranı % 17, beş yaş altında yeterli beslenemeyenlerin
oranı % 8, günde ancak bir Dolarla geçinmek durumunda olanların payı % 2.4 (mutlak
yoksullar) ve günde iki Dolarla geçinebilenlerin payı ise % 18'dir (göreceli yoksullar).

DİE ve Dünya Bankası verilerine göre, Türkiye, gelir dağılımı en bozuk ülkeler
arasında yer almaktadır.¹ Diğer taraftan, son yıllarda üst üste tâkip eden ekonomik
krizler, bir taraftan milli geliri hızla aşağıya doğru çekerken, diğer taraftan
da artan işsizlik gibi sebeplerden dolayı gelir dağılımını da giderek bozmaktadır.

Böyle bir tablonun karşısında sosyal devletin, yoksulluk gibi önemli bir sosyal
sorunu çözmek için en etkili vasıtalardan olarak kabul edilen sosyal siyaseti, vazgeçilmez
bir millî politika olarak görmesi ve bütün yönleriyle uygulaması gerekmektedir.
Geç de olsa, son yıllarda Türkiye Cumhuriyeti hükümetleri, yoksulluğun karşısında
sosyal politikaların önemini anlamış gibi görünmektedir.²

Makalemizin temel gayesi de, Türkiye boyutunu da dikkate alarak, yoksulluğa karşı
mücadelede sosyal siyasete düşen görevleri tanıtmak ve bu alanda uygulanabilecek
alternatif yöntemleri sunmaktır.

1. Sosyo-Ekonomik Boyutuyla Yoksulluğun Kavramsal Boyutu

Yoksulluğun kavramsal mâhiyeti ve boyutu, toplumların farklı sosyo-ekonomik gelişmişlik
düzeylerine göre değişebilmekte ise de, hayatî sosyal risk taşıması açısından bütün
toplumların en önemli ortak sosyal sorunudur.

Yoksulluk denilince aklımıza çoğu zaman zenginliğin karşıtı olan fakirlik, yani
sefalet, açlık, yokluk, muhtaçlık, hayatla sürekli mücadele, hayatta kalabilme savaşı,
temel ve zorunlu ihtiyaçları yeterince karşılayamama, yeterli varlığa sahip olamama,
kazançtan-gelirden mahrum olma ve geçici-kalıcı fakru-zaruret (beklenilmeyen maddî
zorluklardan dolayı ortaya çıkan çaresizlik ve sıkıntı) gelmektedir.

Sosyal siyaset açısından yoksulluk, insan haysiyetine ve şahsiyetine yaraşır
bir hayat düzeyinin altında, maddî yönden tam anlamıyla veya nispî olarak yetersiz
olma durumudur. Bir başka ifadeyle, toplum, ahlâk, aile ve kültür hayatımızı tehdit
eden bir felaket, umumî bir toplumsal risktir.³

Siyasî ve sosyo-ekonomik yönden yoksulluk ise, temel maddî ve sosyo-kültürel
ihtiyaçları karşılayabilme anlamında asgarî hayat standardının altında sürdürülen
bir hayattır. Buna göre, bir ülkede ortalama gelir seviyesinin altında bir gelire
sahip olanlar, yoksulluk kapsamına girmektedir. Yoksul kesimlerin gelir düzeyleri
düşük olmasından dolayı, beslenme, barınma, giyinme gibi temel ihtiyaçlarını da
yeteri derecede karşılayamamaktadır.

Sosyal bilimlerde yoksulluk kavramı, çoğu kez ekonomik (maddî) boyutuyla, yani
dar anlamıyla ele alınmaktadır. Buna göre yoksulluk, maddî yetersizlik veya güçsüzlükten
başka bir şey değildir. Maddî yoksulluk, yeteri derecede kaynaklara veya bunların
üzerinde tasarruf hakkına ve(ya) gücüne sahip olamamayı ifade etmektedir. Bu tanım
dahî, izaha muhtaçtır. Bu tanımdan yola çıkarak, maddî yoksulluğu iki ana gruba
ayırmamız mümkündür:⁴

1) Mevcut kaynakların ve varlıkların çok yetersiz olmasından dolayı, insanın
fizyolojik olarak hayatta kalmasını imkân tanımayan bir yoksulluk (açlık) durumu.

2) Kaynakların nispî yetersizliğinden dolayı toplum tarafından kabul edilebilir
asgarî bir hayat standardını yakalama fırsatı vermeyen bir yoksulluk durumu.

Yoksulluğun iki basamaklı izahı bile, farklı sosyal yapı ve sistemlere sahip
olan toplumlar tarafından farklı bir biçimde tanımlanabilir ve yorumlanabilir. Buna
rağmen, iki basamaklı maddî yoksulluk kavramı, literatürde genelde mutlak ve göreceli
(nispî) yoksulluk olarak kabul görmüştür.

1.1. Mutlak (Birinci Derecede) Yoksulluk ve Açlık Sınırı

Yoksulluğun en klâsik ve en belirgin tezahürü olan mutlak yoksulluk (açlık),
hayatta fizyolojik olarak kalabilmenin asgarî bir sınırının olduğu varsayımına dayanmaktadır.
Açlık, organizmanın yeterli enerji alamadığında hissettikleri ve bu hissettiklerini
yansıtmasına verilen isimdir. Mutlak yoksulluğun önlenemez sonucu olan açlık, asgarî
hayat standardı veya açlık sınırının çok altında sürdürülen sefil bir hayattır.
Mutlak yoksulluk, insan haysiyetine yakışır bir şekilde temel ve zorunlu ihtiyaçların
giderilememesi hâlidir.⁵

Açlık sınırı, genelde diğer sosyal kesimlerin hayat standardından bağımsız olarak
belirlenmekte ve tanımlanmaktadır. Birinci derecede fakir ve dolayısıyla mutlak
mânâda yardıma muhtaç olarak algılanması gereken bu gibi fakirler, genelde temel
insanî ihtiyaçlarını (beslenme, barınma, giyinme) kendi güç ve gayretleriyle karşılayamamaktadır.
Böyle bir duruma düşmüş olan bir kişinin, haricî yardım söz konusu olmadığında,
belli bir zaman sonra gayri ihtiyari olarak ölüm riski ile karşı karşıya gelmesi
de kaçınılmazdır.

Dünya Bankası, günlük geliri minimum 2.400 kalori besini almaya yetmeyen insanları
mutlak yoksul olarak tanımlamaktadır. Mutlak yoksulluk sınırı, ülkelerin gelişmişlik
seviyelerine göre de değişmektedir. Açlık sınırı altına düşmemek veya yeterli düzeyde
beslenebilmek için, az gelişmiş ülkelerde bir kişi günde en az bir Dolara sahip
olmalıdır. Türkiye'nin de dâhil edildiği Doğu Avrupa ülkelerinin de içinde bulunduğu
grup için bu miktar, dört Dolardır (kişi başı ayda ortalama 120 Dolar).

Türkiye'de özellikle işçi sendikaları, açlık sınırını (genelde dört kişiden oluşan)
bir ailenin yeterli, dengeli ve sağlıklı olarak beslenebilmesi için yapması gereken
asgarî gıda harcamasına göre belirlemektedir. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ise,
açlık sınırını benzer bir şekilde günde kişi başına yeterli düzeyde beslenebilecek
kaloriye göre ortaya çıkartmaktadır.

Ancak, bazı insanlar, kendilerini ve aile fertlerini besleyecek kadar açlık sınırı
üzerinde gelir sahibi olsalar dahî, zorunlu sosyal harcamalarına göre, açlık sınırının
altına düşebileceklerini de unutmamak lazımdır. Dolayısıyla, açlık sınırını, kişinin
özel sosyal konumunu dikkate almadan, toplumun genel refah seviyesinden, tabiî çevresel
şartlardan, coğrafik konumdan, kişinin çalışma imkân ve fırsatlarından, kişinin
şahsî özellikleri, alışkanlıkları ve yaşama tarzından ayrı ve objektif olarak tespit
etmenin zorlukları da ortadadır. Mutlak yoksulluğun sınırını belirlemek kolay gibi
görünse de, asgarî düzeyde beslenmek ve hayatta kalabilmek için hangi temel gıda
maddelerine ihtiyaç duyulacağı konusunda toplumsal mutabakatın sağlanmasındaki güçlüklerden
dolayı açlık sınırının parasal boyutunu tespit etmek o nispette de zorlaşmaktadır.
Bütün bu faktörlerin değişkenliği ve hayata etkisi derecesine göre açlık sınırının
rakamsal boyutu, hem toplumdan topluma, hem de fertten ferde değişmektedir.

1.2. Göreceli (İkinci Derecede) Yoksulluk ve Yoksulluk Sınırı

Bireysel bazda göreceli yoksulluk, bir kimsenin, diğer bir kimseye göre daha
az gelir elde etmesi ile ortaya çıkmaktadır. Toplumsal boyutuyla göreceli yoksulluk,
toplumun genel hayat standardına, yani sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesine bağlı
olarak ortaya çıkan bir yoksulluk durumudur. Buna göre açlık sınırının üzerinde
ve/fakat ortalama hayat standardının altında bir hayat sürdüren bir kişi, nispî
olarak yoksul sayılmaktadır.

Gerçekte göreceli fakirler, gelirden tamamen mahrum olan yoksullar olmaktan ziyâde,
gelir yoksulu olan dar gelirli insanlardır. Sürekli olarak bir gelire sahip olsalar
ve asgarî hayat standardını yakalamış olsalar dahî, bu kesimin gelir düzeyi, çoğu
kez ortalama refah seviyesinin altında seyretmektedir.

Temel ihtiyaçlarını kısmen karşılamakla birlikte, eğitim, sağlık, altyapı, sosyo-kültürel
katılım ve mesken kalitesi açısından yeterli bir durum göstermeyen, sosyal-refah
yönden gelişmiş toplumlarda vazgeçilmesi zor olan ve hayatın kalitesini artıran
veya hayatı kolaylaştıran bazı nesnel ev eşyalarını (buzdolabı, çamaşır makinası,
televizyon, telefon, bilgisayar vb.) temin edemeyen bu insanlar ve aileler, ikinci
derecede, yani göreceli yoksullar kategorisine girmektedir.⁶

1.3. Yoksulluk Teorileri Ekseninde Sosyal Tecrit

Yoksulluk, genelde olumsuz birçok çağrışımla dolu olan bir kavramdır. Yoksulluğu,
sadece maddî kriterler çerçevesinde açlık/fakirlik sınırının altında sürdürülen
bir hayat olarak algılamamak gerekmektedir. Maddî imkânsızlıkların doğurduğu acı
sosyal gerçekler, bazen farklı kavramlara daha yakın duran çeşitli mânâ yoğunlaşmalarına
vücut vermektedir. Bunlardan belki de en önemlisi yoksullukla beraber ortaya çıkan
sosyal tecrit (toplumsal dışlanma) tehlikesidir. Psiko-sosyal boyutuyla yoksulluk,
maddî imkânsızlıklarla birlikte hayatın bütün kesitlerinden uzaklaşma (uzaklaştırılma)
ve toplumun sosyo-ekonomik faaliyetlerinden kısmen veya tamamen tecrit edilmedir.
Bu yönüyle yoksulluk, sosyal hayata katılım ve fırsat eşitliği imkânlarından yoksunluk
olarak algılanabilir. Özellikle fakir ve muhtaç insanların, toplumun sosyo-kültürel
değer ölçülerinden ve medeniyetin-teknolojinin getirdiği kazanımlarından-nimetlerinden
mahrum edilmeleri, yoksulluğun belirleyici unsuru olarak düşünülmelidir. Netice
itibariyle yoksulluk ve sosyal tecrit, çoğu zaman birlikte anılan ve bazılarına
göre de aynı anlam taşıyan iki kavramdır. Her iki olgunun da farklı dayanakları
vardır.⁷

Anglo-sakson literatüründe yoksulluk teorilerinin kaynağı, liberalizme dayanmaktadır.
Buna göre toplum, basit bir ifade ile, fertlerden meydana gelen bir cemiyettir.
Fertler, aslında kendi kendine ahenkli bir şekilde işleyen piyasada birbirleriyle
rekabet hâlindedir. Değişik sebeplerden dolayı bazı insanlar, piyasanın ağır rekabet
şartları altında ezilebilmekte ve dolayısıyla başarı sağlayamamaktadır. Böyle müşkül
durumlara düşen aciz insanlara, asgari düzeyde de olsa, piyasada kalabilmelerini
sağlayan kaynaklar tahsis edilmelidir. Liberal anlayışa göre ortaya çıkan böyle
bir yoksulluk veya yoksulluk riski, maddî dezavantajlardan başka bir şey değildir.

Sosyal tecrit fikrinin tarihî kökenleri, Avrupa'da ortaya çıkan muhafazakâr dünya
görüşüne dayanmaktadır.⁸ Anglo-sakson liberal görüşten farklı olarak, bir toplumun
temel taşları, sosyal gruplardan oluşmaktadır. Ortak bir mutabakat sonucunda şekillenen
ve genel ahlâk kaidelerini barındıran bir sosyal nizam içinde bütün sosyal gruplar,
karşılıklı hak ve vecibeler çerçevesinde birbirlerine karşı sorumludurlar. Böyle
bir anlayış çerçevesinde sosyal bütünleşme de temin edilebilir. Bu sosyal haklardan
yeterince yararlanamayan muhtaçlar, sosyal düzenin dışına itilir. Dolayısıyla, bütün
fertleri içine alacak bir sosyal intibak ve kaynaşma, sosyal hayatın bütün katmanlarına
katılım derecesine ve imkânına göre geçerlilik kazanacaktır. Bu açıdan bakıldığına
yoksulluk, sadece maddî yoksunluktan ibaret değildir. Sosyal tecridin bir sebebi,
elbette maddî sıkıntılardır. Ancak, siyasî, sosyal ve(ya) kültürel eşitsizlik ve
mahrumiyet de kişinin, toplum değerlerinden uzaklaşmasına sebebiyet vermektedir.
Toplumu üretken yapan değerler, bütün sosyo-kültürel faaliyetleri ve gerçekleri
etkileyen değerlerdir. Alışkanlıkları, inanışları, şahsiyeti, birikimi, yöneliş
ve eğilim hususiyetleri ile insan, bu değerler manzumesinin merkezindedir. Bu yönleriyle
insana değer verilmemesi, onun sosyal hayattan kopması ve geniş anlamda yoksullaşması
anlamına gelmektedir.

Yoksulluk ve sosyal tecrit ekseninde üretilen sosyal teorileri, bugün birbirinden
kesin çizgilerle ayırmak mümkün değilse de, sosyal sorunlarla ilgilenen yetkili
kurum ve kuruluşların yoksulluğun sosyal tecrit boyutu üzerinde durdukları da bir
gerçektir. Modern çağda yoksulluğun yol açtığı yeni sosyal sorunları göz önünde
bulundurmak maksadıyla son yıllarda Avrupa Birliği (AB) de "sosyal tecrit" kavramını
kullanmaktadır.⁹ Nitekim AB Bakanlar Konseyi, "Yoksullukla Mücadele İkinci Avrupa
Programı (1985-1989)" çerçevesinde yoksul fertleri, aileleri ve sosyal grupları;
maddî, kültürel ve sosyal imkânların yetersizliğinden dolayı, "içinde yaşadıkları
üye ülkelerin asgarî hayat düzeyi olarak kabul ettikleri yaşama tarzından dışlanmış
kişiler" olarak tanımlamıştır.¹⁰

Bu kavramın tercih edilmesinin sebebi, bilimsel gayretlerin ve gerçeklerin bir
sonucu olmaktan çok, siyasî endişelerin ve sosyal gerçekleri biraz da örtbas etmenin
bir çabasıdır. Bir çok AB ülkesi, mevcut sosyal güvenlik sistemlerinin vatandaşlarını
açlık ve sefaletten yeterince koruduğunu iddia ederek, (maddî) yoksulluk kavramını
ve varlığını açıkça dile getirmekten çekinmektedirler. Bu sebepten dolayı, yoksullukla
birlikte anılan sosyal tecridin kavramsal muhtevası da gittikçe göreceli yoksulluk
ile eş anlamlı hâle getirilmiştir. Nitekim, bazılarına göre sosyal tecrit "göreceli
kayıp (deprivation)"tır. Buna göre sosyal tecrit, kişinin, toplumun ortalama hayat
standardını yakala(ya)mamasıdır. "Göreceli kayıp" perspektifinden bakıldığında sosyal
tecrit, hem gelir yetersizliği veya yokluğundan kaynaklanan gelir adaletsizliği,
hem de sosyal hayattan değişik derece ve boyutlarda kopma veya koparılma durumudur.
Sosyal tecrit çizgisine kayan ve bundan da kendi başlarına kurtulamayan insanlar,
tedricî de olsa er veya geç yoksulluk riski ile karşı karşıya gelmeye mahkûm olmaktadırlar.¹¹

Görüldüğü gibi; sosyal tecrit, psiko-sosyal etkileri bakımından çok geniş ve
zengin bir kavramdır. Bundan dolayıdır ki, sosyal tecrit tehlikesine karşı, muhtaçlara
maddî yardımların yanında psiko-sosyal hizmetler de götürülmesi gerekmektedir. Muhtaçlara
yapılması düşünülen kamusal sosyal yardım (KSY) miktarını belirleyebilmek için,
sosyal tecrit kavramı, bize fazla yardımcı olmamaktadır. Ekonomik yönden uygulanabilirliği
tartışmalı olsa bile, muhtaçlara maddî yardım ölçütü olarak açlık veya yoksulluk
sınırının, önemli kriterler olduğunu söyleyebiliriz.¹²

1.3.1. Sosyal Tecrit Türleri ve Muhtemel Risk Tezahürleri

Sosyal tecrit ile yoksulluk arasındaki karşılıklı etkileşimin sonuçları ortadadır.
Yoksulluk, kişileri sosyal tecride mahkûm ettiği gibi, sosyal tecrit de kişinin,
sürekli olarak yoksul kalmasını sağlayan bir olgudur. Diğer taraftan yoksullaşma
süreci, kişileri gittikçe daha çok fakru zarurete iterken, bununla birlikte ortaya
çıkan sosyal tecrit de kişinin, kendisine ve içinde yaşadığı topluma karşı yabancılaşmasına
yardımcı olmaktadır. Sosyal tecrit tehlikesini daha iyi anlayabilmek için, değişik
tezahürlerini ortaya çıkartmak gerekmektedir.¹³

1.3.1.1. Emek Piyasasından Tecrit ve İşsizlik

Sosyal tecridin belki de en önemli unsuru, kişinin emek piyasasından uzaklaştırılması
veya emek piyasasına hiç yaklaştırılmamasıdır. Bir başka ifadeyle, kişi, gerek kendisinden,
gerekse emek piyasası şartlarından kaynaklanan sebeplerden dolayı geçimini temin
edecek iş bulamamasıdır. Netice itibariyle işsizliğe sebebiyet veren böyle bir tecrit
olayı, kişinin (işsizlik sigortasından yararlanabilme imkânı olsa dahî) şu veya
bu şekilde, er veya geç sosyal güvenlik kapsamı dışına itilmesine sebebiyet vermektedir.¹⁴

İşsizlik, sadece maddî kayıplara yol açan bir durum değildir. İşsiz kişi, bir
çok psiko-sosyal tehdit ve baskı altında kalarak, aile fertlerinin de mutsuz olmasına
sebebiyet verebilmektedir.¹⁵

Emek piyasasına hiç giremeyen veya emek piyasasından ayrılmak mecburiyetinde
kalmış işsizlere, genel anlamda sosyal tecrit uygulandığı gibi, emek piyasasında
iş bulabilen bazı kesimlere (örn. kadınlar, yabancılar, vasıfsız işgücü) de ayrımcı
politikalar tatbik edilebilmektedir. Özellikle yüksek ve düşük ücretlerin ödendiği
dual (ikili) emek piyasalarında durum bundan ibarettir.

Birincil emek piyasasında yüksek vasıf gerektiren işlerde çalışanlara yüksek
ücret, iyi ve güvenceli çalışma şartları-imkânları ve yükselme fırsatları sağlanırken,
ikincil emek piyasasında ağır, yorucu ve tehlikeli işlerde çalışanlara düşük ücretler
verilmektedir. Yoksullar, emek piyasasında iş bulabilseler dahî, çoğu kez vasıfsız
olmalarından dolayı daha çok düşük ücretli işlerde, yani ikincil emek piyasasında
çalışmakta ve bundan dolayı da bir türlü asgarî hayat standardının üstüne çıkamamaktadırlar.¹⁶

1.3.1.2. Sosyal Güvenlik Sistemlerinden Tecrit ve Maddî Sıkıntılar

Çalışma hayatının dışında kalanlar, genelde sosyal sigorta sisteminden de yararlanamamaktadır.
Primli sistemin dışında olağanüstü sosyal hâller için oluşturulması gereken KSY
sistemlerinin de çoğu zaman bulunmadığından veya yetersiz kalmasından dolayı özellikle
işsizler ve muhtaçlar, bütünüyle sosyal güvenlik ve dolayısıyla devletin sosyal
koruma sisteminden de uzaklaştırılmaktadır.

1.3.1.3. Tüketim Özgürlüğünden Tecrit ve Yetersiz Beslenme

Bilindiği gibi, gelirin yetersizliği veya hiç olmaması, kişilerin hem tüketim
hakkını ve özgürlüğünü elinden almakta, hem de temel ihtiyaçlarını karşılamasını
engellemektedir. Yetersiz beslenme, özellikle de çocukların fizikî-zihnî gelişimlerini
olumsuz yönde etkilediği açıktır. Birkaç örnek vermek gerekirse, Türkiye'de beş
yaşın altında olup da yetersiz beslenme yüzünden normal kilosunun (boyunun) altında
olan çocuk sayısı oranının % 16 olduğu belirtilmektedir. Ülkemizde, anne adayının
yeterli ve kaliteli beslenememesinden dolayı da doğumda normal kilosunun altında
dünyaya gelen çocukların oranı % 15'tir.¹⁷

1.3.1.4. Sağlık Hizmetlerinden Tecrit ve Hastalıklar-Erken Ölümler

Yoksullaşan sosyal kesimler, sosyal güvenlik şemsiyesi altına alınamadıkları
sürece, ücretsiz sağlık hizmetlerinden de yararlanamazlar. Yeteri derecede beslenemeyen
ve kendilerini değişik hastalıklara karşı koruyamayan yoksul insanlar, sağlıklı
bir hayat idame ettiremedikleri gibi, yeni kalıcı hastalıklara da maruz kalabilirler.
Nitekim tüberküloz gibi hastalıklar, Türkiye'de diğer AB ülkelerine nispeten çok
yüksektir.¹⁸ Uygun ve kaliteli sağlık imkânlarına erişim oranı, temel ilaçlara ulaşım
oranı, sağlıklı içme ve kullanma suyuna ulaşım oranı ile ilgili göstergelerin hâlen
arzu edilen noktaya ulaşamamasından dolayı Türkiye'de, 2000 yılı itibariyle dünyaya
gelen her canlı bin bebekten 38'i hemen doğum sonrası ölmekte, 45'i ise ilk 5 yılda
hayatını kaybetmektedir. Diğer taraftan memleketimizde her yüz bin canlı bebek doğumunda
130 anne doğum esnasında hayatını kaybetmektedir.¹⁹

1.3.1.5. Eğitim Hizmetlerinden Tecrit ve Kültürel Yozlaşma

Yoksulluk ve sosyal tecridin bir göstergesi olan eğitimsizlik, birbirini besleyen
iki olgudur. DPT'nin 2001 yılında hazırladığı bir rapora göre, Türkiye'de. fakirlerin
% 27'si okur yazar değil, % 23'ü okur yazar, ancak herhangi bir okulu bitirememiş,
% 42.5'i ilkokul, % 5.1'i ortaokul, % 2.7'si lise ve dengi okul, % 0.14'ü yüksekokul
ve % 0.01'i ise üniversite mezunu. Görüldüğü gibi, eğitimsizlik, yoksulluğun hem
önemli bir unsuru, hem de sebebidir.

1.3.1.6. Toplum Değerlerinden Tecrit ve Yabancılaşma

Yoksulluk sebebiyle sosyal hayattan uzaklaşan ve gerekli sosyal destek gör(e)meyenler,
arkadaşlık ve komşuluk bağlarını da koruyamazlar. Gittikçe marjinalleşen bu insanlar,
topluma da yabancılaşır ve insan hayatına yaraşır onurlu bir hayat tarzı geliştiremezler.

Toplumu ile yabancılaşan yoksullar, kendilerini yalnız, güçsüz, başı boş, sahipsiz
ve mutsuz hissederler. Bu psikolojik durum da, içinde yaşadıkları sistemin ve toplumun
kültürel ve manevî değerlerine ilgisiz ve hatta düşman olmalarına sebebiyet verebilir.
Kişilerin, içinde yaşadıkları toplumun millî ve mânevî değerlerinden uzaklaşmaları
sonucunda, Türkiye gibi mânevî dinamiklerin ve aile yapısının bütünüyle yok edilemediği
bir ülkede ciddî mânâda sosyal patlamalar meydana gelmese de, bireysel ve toplumsal
bazda şekillenen kısmî çözülmenin neticesinde bireysel bir tezahür olarak "marjinal
insan" tipi ortaya çıkabilir. Toplumun sosyal yapısına entegre olmakta güçlük çeken
böyle bir insan, son tahlilde derin psiko-sosyal sorunlarıyla kötü alışkanlıklara-yollara
düşebilir (alkolizm, fuhuş, hırsızlık gibi sosyal-ahlâkî sapmalar).²⁰

1.4. Yoksulluğun Sebepleri

Sosyal tecrit, kısır döngü içinde hem kalıcı yoksulluğa sebebiyet vermekte, hem
de yoksulluğun sebebini oluşturmaktadır. Genelde yoksulluk gibi sosyal olayların
sebeplerinin kaynaklarına inildiğinde, üç boyut görülmektedir:²¹

1) Siyasî yönden etkilenmesi veya değiştirilmesi zor olan demografik, sosyal
ve iktisadî süreçler-değişimler (Sosyal yapıda ve aile hayatında bazı sosyo-kültürel
olumsuz değişmeler: Sosyal yardımlaşma ve dayanışma anlayışındaki sapmalar; Akraba
ve komşuluk münasebetlerinin bozulması; Toplumda boşanmaların, doğumların, dulların,
yetimlerin, sokak çocuklarının ve(ya) özürlü doğan çocukların artması).

2) Yoksulluk ve işsizlikle (veya bunlara yol açan faktörlerle) mücadelede sosyo-ekonomik
politikaların yetersizliği (yoksulluğun yapısal sebepleri).

3) Kişilerin şahsî tercihleri, tutum ve davranışları.

İkinci ve üçüncü boyutta ele alınan yoksulluk sebeplerinin temelinde, siyasetin
veya kişilerin sorumlulukları yatmaktadır. Eksik, yetersiz veya hatalı görülen mevcut
politikaların veya davranışların olumlu yönde değişmesi hâlinde, sorunlara bir çözümün
getirilmesi mümkündür. Olması veya yapılması gerekenlerin ihmali söz konusu ise,
genelde siyasete veya kişilere suç yüklenmektedir.

Devlet, en uygun sosyo-ekonomik enstrümanlarıyla yoksulluğa ve(ya) işsizliğe
sebep teşkil edecek bütün olumsuz gelişmelerin önüne etkili bir şekilde geçerek,
yoksulluğun müsebbibi durumuna düşmemelidir. Aynısı, kişiler için de geçerlidir.
Kişilerin ekonomik olmayan tutum ve davranışları (müsrif ve lüks hayata düşkün olmaları),
çalışma istek ve gayretinde bulunmamaları (tembellik, atalet), alkollü veya diğer
uyuşturucu maddelere bağımlı hâle gelmeleri, ailevî sorumluluklarını yerine getirmemeleri,
sosyal ve ahlâkî değerlerden sapmaları, yoksulluklarına yol açan faktörlerdir.

Yoksulluk sorunu ile başarılı bir mücadelede, sebepler kataloğunun hacmine uygun
bir biçimde her üç alanda da geniş kapsamlı ve koordineli bir sosyal siyaset stratejisinin
geliştirilmesi ve uygulanması zorunludur. Her ne kadar yoksulluğun birinci boyutunu
oluşturan sosyal değişim sürecini, siyasî müdahalelerle istenilen bir yöne kısa
vâdede sevk etmek zor gibi görünse de, zengin millî ve mânevî değerlerimizin, örf,
gelenek ve âdetlerimizin etrafında oluşturulacak millî eğitim, halk (aile-ahlâk)
eğitimi, sosyal pedagoji programları sâyesinde ideal, yani sosyal dayanışma içinde
olan örnek bir toplumun oluşturulması da mümkündür.

2. Yoksulluk Sorunu Karşısında Sosyal Siyasetin Önemi ve Rolü

Hangi ilke veya dünya görüşüne dayanırsa dayansın, sosyal siyaset uygulamaları,
ortaya çıkan değişik sosyal sorunların çözümünde önemli bir araçtır. Genelde sosyal
politikaların hayata geçirilmesi, makul bir sosyal sebebin-gerekçenin-olgunun (örn.
yoksulluk; hastalık; malullük; sakatlık) bulunmasına bağlıdır (sebebe bağlı sosyal
siyaset). Ancak, her bir sosyal olgu, mutlak anlamda sosyal siyasetin uygulanması
için bir kaynak-zaruret teşkil etmez. Bu durumda, sadece sosyal olgunun, kişiye
maddî-mânevî bir zarar getirip getirmediğine bakılmaktadır. Belirli oranda zarar
veya mağduriyet söz konusu ise, sosyal siyasetin enstrümanları devreye girmektedir
(neticeye-zarara bağlı sosyal siyaset). Yoksulluk olgusu, yukarıdaki izahlardan
da anlaşılabileceği gibi, maddî boyutunun yanında bir çok psiko-sosyal sorunları
da içinde barındırmaktadır. Dolayısıyla, hem bir sosyal gerekçe, hem de maddî-mânevî
kayıplara yol açması bakımından yoksulluk, sosyal siyaset kapsamında değerlendirilmesi
ve çözümlenmesi gereken bir konudur.

Gelişmiş sosyal devletler de, değişik sosyal güvenlik yöntemleri ile, sosyo-ekonomik
yönden en zayıf sosyal kesimlerden başlayarak, toplumun bütün üyelerinin sosyal-refah
düzeylerinin iyileştirilmesi yönünde sosyal politikalarını uygulamaya koymaktadır.
Sosyal devletler bunu yaparken, muhtemel yeni sosyal sorunların daha gün ışığına
çıkmasına veya mevcut sosyal sorunların daha da girift hâle gelmesine fırsat vermeden,
önleyici tedbirler ihtiva eden koruyucu sosyal politikalarını ve hizmetlerini sürekli
olarak geliştirmek mecburiyetindedirler.

Stratejik ve bütüncül sosyal siyaset uygulamaları ekseninde yoksulluğa karşı
verilen mücadelede, sosyal siyaset hedeflerinin her birisinin dikkate alınması gerekmektedir.
Meselâ sosyal devlet, işsiz kalanların gelir kayıplarını telafi edebilmek için,
sosyal adalet hedefine uygun olarak, gelir dağılımı politikaları çerçevesinde sosyal
güvenlik çatısı altında işsizlik sigortasını ve bununla birlikte veya bundan ayrı
olarak KSY sistemini oluşturması gerekmektedir. Maddî kaynakların transferi (işsizler
açısından sosyal gelir, devlet açısından sosyal harcama-transfer) neticesinde işsizlerin
ortalama gelir seviyesinin tespit edilen asgarî hayat standardının (açlık sınırı)
üzerine çıkması hâlinde sosyal devletin görevi, ilk etapta tamamlanmış sayılabilir.

Ancak, sosyal siyasetin diğer hedeflerini de dikkate aldığımızda (sosyal barış-bütünleşme-kaynaşma-tekâmül)
sosyal devletin, maddî yoksulluğu (açlığı) gidermenin ötesinde, özellikle göreceli
yoksulluğa ve sosyal tecride karşı sosyal hizmetler, meslekî eğitim ve istihdam
alanlarında ilave bazı tedbirler alması icap edecektir. Yoksulluğa ve sosyal tecride
karşı kapsamlı bir mücadele çerçevesinde kurumlar arası işbirliğinin yanında yoksulluğun
ve sosyal tecridin bir çok tezahürüne karşı geniş spektrumlu sosyal politikalara
ihtiyaç vardır. Nihaî hedef, kişinin hem çalışma hayatına, hem de sosyal hayata
tam katılımını sağlamak olmalıdır.

Yoksulluğa ve sosyal tecride karşı kapsamlı bir mücadele çerçevesinde kurumlar
arası işbirliğinin yanında yoksulluğun ve sosyal tecridin bir çok tezahürüne karşı
geniş spektrumlu sosyal politikalara ihtiyaç vardır. Sosyal siyaset ekseninde yoksulluğa
karşı mücadelede dikkate alınmasında bir diğer önemli konu, yardıma muhtaç kişilerin
(muhtaçlık kriterinin) belirlenmesinde objektif, âdil ve hakkaniyet ölçülerine uygun
esasların uygulanmasıdır. Muhtaçlık kriterlerinin içine, dolaylı (gizli) veya dolaysız
olarak muhtaçlık kriterleri ile ilgisi olmayan başka şartların konulması (örn. dinî-etnik
bir gruba mensup olma, siyasî-dinî görüş, cinsiyet, yaş, azınlık, soy, lisan gibi
faktörler), sosyal hukuk ilkelerine ve sosyal devlet anlayışına tamamen terstir.

2.1. Yoksulluğu Ortadan Kaldırmaya Yönelik Kamusal Sosyal Yardım (KSY) Programları

KSY, kendi ellerinde olmayan sebeplerden dolayı fakir olarak doğan veya sonradan
yoksulluğa düşen ve dolayısıyla mutlak veya nispî olarak yardıma muhtaç hâle gelen
kişilere, insanlık haysiyetine yaraşır düzeyi sağlamak maksadıyla, çoğu kez devlet
bütçesinden (fonlardan) tek taraflı olarak yapılan karşılıksız (veya kişinin durumunun
iyileşmesi hâlinde daha sonra geri ödeme şartına bağlı olarak yapılan) maddî desteklerdir.

Sosyal güvenlik yöntemini ifade eden kavramların en eskisi olan KSY, sosyal güvenliğin
tarihî oluşum ve gelişim süreci içinde, bir başka ifadeyle sosyal sigortalar sistemi
kurulmadan çok daha evvel değişik tedbir ve vasıtalarla hayata geçirilmiş, özellikle
dinî kurumlar ve vakıflar tarafından uygulanmıştır.

Bugün, bir devletin sosyal sigorta sistemi ne kadar gelişmiş olursa olsun, ortaya
çıkabilecek olağanüstü ve plân dışı sosyal riskler karşısında yeterli olamamaktadır.
KSY, temelde diğer sosyal güvenlik sistemlerinin boşluklarını ve(ya) eksikliklerini
doldurmakta ve tamamlayıcı bir rol üstlenerek, genellikle sadece münferit hallerde
devreye girmektedir. Dolayısıyla, sosyal sigortalı olsun veya olmasın, gelir seviyesi
düşük ve(ya) bununla birlikte değişik sebeplerden dolayı (çocuk, yüksek kira gibi)
sosyal giderleri yüksek olan muhtaç yoksullara, yoksulluk derecelerine göre, aynî
ve nakdî yardım yapılması kaçınılmazdır.

Sosyal güvenliğin, sosyal sigortalar sisteminin dışında da sağlanmasında KSY'nin
büyük bir katkısı vardır. Sosyal güvenlik yöntemlerinden sayılan KSY'nin finansman
biçimi ve yararlanma şartları, primli sisteme dayanan sosyal sigorta yönteminden
farklıdır. Şöyle ki, dağıtılan sosyal yardımlar, devlet bütçesinden (vergilerden)
karşılanmakta ve karşılığında muhtaçlık dışında çoğu kez bir şart aranmamaktadır.²²

Bir ülkede (maddî) yoksulluğun varlığı, o ülkede sosyal koruma ve sosyal yardım
sisteminin yetersiz olduğunun ve sosyal politikaların etkin bir şekilde uygulan(a)madığının
önemli bir işaretidir. Birincil gelir dağılımının olumsuz tezahürlerini ortadan
kaldırabilmek için, gelir seviyesi düşük veya bundan tamamen mahrum olan sosyal
kesimlere KSY'de bulunmak, sosyal adaleti tesis etmek bakımından önemli bir vasıtadır.
Bütçe açıkları sebebiyle yeteri derecede KSY'de bulunamayan ülkelerde gelir dağılımındaki
adaletsizlik gittikçe daha büyümektedir.²³

İktisadî sosyal siyaset doktrinine göre, birincil gelir dağılımının meydana getirdiği
yoksulluk riskinin ortadan kaldırılması, mevcut kaynakların (yeniden) dağıtıma tâbi
tutulması ile mümkündür. Bu görev de, sosyal devlete düşmektedir. Sosyal politika
çerçevesinde oluşturulması gereken dağıtım enstrümanları ile (KSY, Devletçe Bakılma,
Sosyal Tazminat, Sübvansiyonlar vb.) ikincil gelir dağılımı sağlanmaktadır. Bu şekilde
elde edilen sonuç, birincil gelir dağılımına göre çok daha âdildir ve bu yöntemle
fakir ile zengin arasındaki uçurum gittikçe azalmaktadır.²⁴

Ancak, sosyal siyaset enstrümanları ile maddî kaynakları yeniden dağıtmak, yoksulluğun
bütün boyutlarını bertaraf etmek ve özellikle insan şahsiyetini korumak açısından
yeterli değildir. Alternatif ve(ya) geniş anlamda sosyal siyaset, örneğin sosyal
hizmetler aracılığıyla, sosyal tecrit gibi tehlikeleri ortadan kaldırmak ve toplumsal
şartları iyileştirmek için, sosyal hayatın bütün alanlarında fırsatların da eşit
bir şekilde dağılımını öngörmektedir.²⁵

İktisadî sosyal siyaset ekseninde geliştirilen dağıtım politikaları, yoksulluğu
veya yoksulluk riskinin doğurabileceği maddî zararları, kayıpları veya imkânsızlıkları
ortadan kaldırmayı hedeflemektedir. Toplumsal politika anlamında sosyal siyaset
ise, geliştirilmiş farklı enstrümanlar ile sosyal tecrit riskinin önüne geçilmesi
yönünde tedbirlere müracaat etmektedir. Her ülke, sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesine
ve sosyal siyaset anlayışına göre, yoksulluk ile mücadele noktasında farklı uygulamalar
tercih etmektedir.

2.1.1. KSY Kapsamına Giren Muhtaç Sosyal Kesimler

Muhtaçlık, genelde kişinin, çalışma imkânı bulamaması (işsizlik), çalışamayacak
derecede özürlü-malul-yaşlı-hasta olması, gelir getiren bir mal varlığına-kaynağa
sahip olmaması neticesinde ortaya çıkan bir durumdur. Ülkemizde muhtaçlık, "kendisi,
eşini ve bakmakla yükümlü olduğu çocuklarını, anne ve babasını bulunduğu mahallin
hayat şartlarına göre asgarî seviyede geçindirmeye yetecek geliri, malı veya kazancı
bulunmama" hâli olarak tanımlanmaktadır.²⁶

Bu tanım, daha çok maddî (mutlak) yoksulluğu izah etmektedir. Geniş anlamda muhtaçlık
kategorisine, göreceli yoksulluk ile sosyal tecridin unsurları da dâhil edilmelidir.
Şu bir gerçek ki, özellikle ülkemizde çalışmasına, bir mal varlığına veya gelire
sahip olmasına karşılık, bir çok insan yine de geçimini tam olarak sağlayamamaktadır.
Dolayısıyla kişinin eline geçen gelir, onu zaruretten kurtaramıyorsa yardıma muhtaç
sayılmalıdır. Elbette muhtaçlığın kendi içinde dereceleri ve türleri bulunmaktadır.
Sağlanacak sosyal yardımın muhtevası, türü, süresi ve miktarı da buna göre farklı
ve esnek bir biçimde düzenlenebilir.²⁷

Genel anlamda muhtaçlık ve dolayısıyla KSY ve sosyal hizmetler kapsamına girebilmek
için, kişide aşağıdaki dört şart aranmaktadır:

1) Yoksulluk, yani gelir yokluğu veya yetersizliği.

2) Sosyal tecrit unsurlarının varlığı.

3) Hastalık, yaşlılık, malullük, özürlülük.

4) Kimsesizlik, terk edilmişlik ve yalnızlık.

KSY ve hizmetlerinden yararlanması gerekenler, gerçekten yardıma, bakıma ve(ya)
diğer sosyal hizmetlere ihtiyaç duyan kişilerdir. Muhtaç kişiler, geçimini kendi
başına ya hiç, ya da yeterince sağlayamayan ve bu sebeple de hayat boyu veya geçici
bir süre için, şu veya bu şekilde yardıma muhtaç hâle gelmiş kimselerdir. Daha detaylı
olarak açıklayacak olursak, bu yardıma muhtaçları, şu şekilde sıralayabiliriz:²⁸

1) Her hangi bir yerden gelir kaynağı olmayan işsizler.

2) Çalıştığı ve kazancı olduğu halde kendi zarurî ihtiyaçlarını ve(ya) bakmakla
yükümlü olduğu aile fertlerinin temel ihtiyaçlarını karşılayamayan insanlar.

3) Yardıma muhtaç çok çocuklu aileler, dul ve(ya) boşanmış çocuklu kadınlar.

4) Yardıma veya bakıma muhtaç âciz yaşlılar ve özürlüler (acezeler).

5) Herhangi bir kazaya uğramış veya meslek hastalığına yakalanmış ve bundan dolayı
da tamamen veya kısmen ya da geçici olarak malul duruma düşmüş yardıma ve bakıma
muhtaç kişiler.

6) Kendileri veya aile fertleri hapiste olan yardıma muhtaç kişiler.

7) Özellikle sosyal sigortalar kapsamı dışında kalan ve sağlık hizmetlerinden
yararlanması gereken yoksul aileler ve hamile bayanlar.

8) Eğitim gören veya göremeyen fakir çocuklar.

9) Uygun meskeni olmayanlar, sağlıksız ortamlarda barınanlar veya kira bedellerini
ödemekte güçlük çekenler.

10) Yeterli maddî imkânı olmayan ve evlenmek isteyenler.

11) Değişik tabiî âfetlerden dolayı yardıma muhtaç hâle gelen kişiler.

12) Tabiî âfetlerden dolayı zarara uğrayan çiftçiler.

13) Borçlarından kurtulamayan ve bundan dolayı da geçim sıkıntısı çeken aileler.

2.1.2. Muhtaçlık Kriteri Olarak "Ortalama Net Gelirin Eşdeğerliliği"

KSY standardını ve miktarını belirleyebilmek ve yoksulları, muhtaçlıktan kurtarabilmek
için belirli bir kritere ihtiyaç vardır. Türkiye'de değişik kurum ve kuruluşlar,
açlık ve yoksulluk sınırını bir muhtaçlık ölçüsü olarak tespit etmektedir. Tespit
edilen her iki sınır da, özellikle yoksulluk sınırı, asgarî ücretin bile çok üstündedir.
Örneğin Türk-İş'in dört kişilik bir aile için Ocak 2002 (Ocak 2003) için tespit
ettiği açlık sınırı, 307 (401) milyon TL'dir. Yoksulluk sınırı ise 935 (1.220) milyon
TL'dir. Aynı dönemde net asgarî ücret ise 163 (225) milyon TL'dir. Görüldüğü gibi,
açlık (yoksulluk) sınırı, asgarî ücretin iki (altı) katıdır.²⁹

Dolayısıyla, bu sınırlar, KSY için bir ölçü olmaktan uzaktır. Çünkü yapılması
düşünülen KSY miktarının, asgarî ücretin üzerinde olması düşünülemez. Devletin ekonomik
imkânları bir yana, böyle bir durumda, ücretlilerin yarısından fazlasını teşkil
eden asgarî ücretle çalışanlar, âdeta cezalandırılmış olurlar. KSY amaçlı yoksulluk
(açlık) sınırı uygulanabilir, gerçekçi ve nispî verilere dayandırılarak elde edilmelidir.³⁰

AB'nin KSY çerçevesinde asgarî hayat standardının (yoksulluk sınırının) tespiti
ile ilgili önerdiği "Ortalama Net Gelirin Eşdeğerliliği" ilkesi, Türkiye için de
bir ölçü olabilir. Buna göre, kişinin kendisi ve bakmak zorunda olduğu kimselerin
geçimini, insan haysiyetine yaraşır bir şekilde sağlayıp sağlamayacağının esasları,
ülkelerin genel refah ölçülerine endekslenerek belirlenmektedir. AB prensibi doğrultusunda,
asgarî hayat standardının (KSY'nin) parasal boyutu, bir ülkede fert başına düşen
ortalama gelirin % 40 ile % 60 arasındadır. Bir çok AB ülkesi, yardıma muhtaç yetişkin
bir insanın ihtiyaç duyacağı KSY miktarını, fert başına düşen ortalama millî gelirin
asgarî % 50'sini esas alarak, tespit etmektedir.³¹

Bu şekilde belirlenen asgarî hayat standardı, KSY miktarının temelini oluşturmaktadır.
Bu miktar üzerinden yapılan sosyal transferler, hem yardıma muhtaç kişilerin asgarî
hayat standartlarını temin etmekte, hem de diğer gelir gruplarının ortalama refah
seviyelerine yaklaştırmaktadır. Dolayısıyla, bu miktar üzerinden yapılan maddî destekler
neticesinde, muhtaç kesimlerin psiko-sosyal ve ekonomik durumları, diğer sosyal
kesimlerle aynı olmasa da, eş değer olarak kabul edilmektedir.³²

Yardıma muhtaç kişilerin evli ve çocuk sahibi olmaları durumunda, kendilerine
tahsis edilen KSY miktarı da, bununla orantılı olarak kısmî artmaktadır.³³

Tablo 1:

	Birinci Yetişkin Muhtaç	İkinci Yetişkin Muhtaç (Eş)	Çocuk
OECD	1,0	0,7	0,5
AB	1,0	0,5	0,3

OECD ve AB ülkelerinde "Ortalama Net Gelirin Eşdeğerliliği" İlkesine Göre Tespit
Edilen KSY'nin, Aile Fertlerinin Sayısına Göre Artış Oranı

Kaynak: http://www.gewi.kfunigraz.ac.at./edu/

Bu modeli, Türkiye için uyarlamak gerekirse, ilk önce fert başına düşen ortalama
GSMH'yi esas almamız gerekmektedir. DPT ve DİE'ye göre, 2002 yılı için bu miktar,
(cari fiyatlarla) 2.584 Dolardır. "Ortalama Net Gelirin Eşdeğerliliği" oranını,
Türkiye şartları için % 40 olarak kabul edersek, yıllık ortalama geliri 1.034 Doların
altında olan yetişkin bir kişiyi, yardıma muhtaç yoksul olarak değerlendirip, KSY
kapsamına almamız gerekmektedir. Bu model doğrultusunda, gelirden tamamen mahrum
olan yardıma muhtaç bir yetişkine, ayda ortalama olarak 86 Dolar (Mayıs 2003 döviz
kurlarına göre takribî olarak 130 milyon TL) KSY yapılmalıdır.

Yardıma muhtaç kişinin evli (ve çocuk sahibi) olması hâlinde, KSY miktarı % 50
(% 80) oranında artmaktadır. Buna göre sosyal transferin toplam miktarı, 129 Dolara
(190 milyon TL) [155 Dolar veya 232 milyon TL] çıkmaktadır. Aile fertleri de dikkate
alındığında, yardıma muhtaç aileye aktarılması gereken KSY miktarı, asgarî ücreti
bile geçmektedir.

KSY miktarının asgarî ücrete çok yakın ve hatta bunun üzerinde olması durumunda,
çalışan kesimin cezalandırılması ve çalışmayanların da mükafatlandırılması söz konusudur.
Böyle bir durumda çalışmamak veya kamusal sosyal yardımın yanında kaçak (kayıt dışı)
çalışmak teşvik edilecektir. Uzun vâdede, asgarî ücretle KSY miktarı arasında ahenkli
ve kabul edilebilir bir oranı tesis edebilmek için, KSY miktarını aşağı doğru (%
40'ının altına) çekmek yerine, asgarî ücreti, sosyal ücret³⁴ konumuna getirmek gerekmektedir.
Bunu sağlamanın, yani asgarî ücreti yukarıya doğru çekebilmek için de, asgarî ücretlilerden
vergi alınmayabilir, sosyal sigorta prim oranları düşürülebilir ve(ya) istihdam
(kalkınma) politikaları çerçevesinde işgücü verimliliği artırılabilir.

2.2. Yoksulluğu Önleme Açısından Koruyucu Sosyal Politikalar

2.2.1. Aktif İstihdam ve Meslekî Eğitim Politikaları

İstihdam politikaları, devletin, işsizlik sorununu çözmek, işsizlerin sayısını
azaltmak maksadıyla, devletin iş alanlarının açılmasına ve dolayısıyla emek talebinin
artmasına yönelik dolaylı-dolaysız bir biçimde uyguladığı sosyo-ekonomik politikaların
bütünüdür.

Bazı gelişmiş ülkeler, aktif istihdam politikaları çerçevesinde yeni teknolojileri
de dikkate alan (yeniden) meslekî eğitim programları, esnek (alternatif) çalışma
imkânları, sosyal sigortalar prim ve(ya) vergi oranlarının aşağıya doğru çekilmesi
gibi reel sektör yatırımlarını ve üretime dönük yöntemlerle istihdam oranını arttırmayı
hedeflemektedir.

Aktif istihdam politikaları kapsamında genelde aşağıdaki tedbirlere başvurulmaktadır:³⁵

1) İşletmelere ve KOBİ'lere dolaylı-dolaysız sübvansiyon (malî destekler veya
üretim maliyetlerini düşürücü tedbirler) ve rekabet artırıcı teknolojik destek.

2) Yatırımlar için ucuz arazi tahsisi veya kredisi.

3) Özel şirket hisselerin hükümetçe satın alınması.

4) Geçici veya koruyucu istihdam tahsisleri.

5) Kamu tarafından finanse edilen işletme içi eğitim ve işe alıştırma programları

6) Amortisman iadesi.

7) İş Kurumları tarafından işsizlikten en fazla etkilenen ve uzun süreli işsizlere,
iş deneyimi kazandıracak programların veya vasıflı işgücü yetiştirme kurslarının
uygulanması.

8) İstihdam edilen genç veya yaşlı işsizlerin işçi ücretlerinin veya sosyal sigorta
prim ödemelerinin bir kısmının devletçe karşılanması.

9) İş Kurumları aracılığı ile çalışmaya muktedir özürlülerin istihdamını kolaylaştıran
kota sisteminin uygulanması, istihdamı zor olan özürlüler için meslekî rehabilitasyon
merkezleri veya korumalı işyerlerinin açılması.

10) Emek piyasasının nitelikli eleman ihtiyacını karşılamak üzere kayıtlı işsizlere
ve işini kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya bulunan işgücüne mesleğe hazırlık,
meslek edindirme, meslek değiştirme ve meslek geliştirme eğitimi programlarının
uygulanması.

11) Kendi işini kuracak işsizlere yönelik meslekî bilgi, girişimcilik eğitimi,
iş kurma danışmanlık hizmetleri ve beceri kazandırma kurslarının açılması. Kendilerine
teknik ve malî destek sağlanması.

12) Toplum yararına çalışma programlarının düzenlenmesi. Özellikle uzun süre
işsiz kalan vasıfsız işgücüne, sosyal olarak faydalı olabilecek ve sıfıra yakın
sermaye yatırımıyla, daha çok kamu hizmetine dayalı olarak örgütlenmiş alanlarda
(park, bahçe, sokak temizliği vb.) istihdam imkânı sağlayan programların tertiplenmesi.

13) Sosyal sigortalı olarak çalışır iken işsiz kalanların sosyal güvenliğini
temin etmek maksadıyla kendilerine issizlik ödeneğinin (parasının) verilmesi ve
sosyal sigorta kapsamı dışında kalan işsizlere KSY kapsamında işsizlik yardımının
yapılması.

2.2.2. Sosyal Konut Politikaları

Bilindiği gibi, barınma ihtiyacı, insanların temel sosyal ihtiyaçlarından sayılmaktadır.
Sosyal konut politikaları özellikle muhtaç insanların sağlıklı bir ortamda barınma
ihtiyaçlarını, mümkünse kendi bütçelerine uygun olarak karşılayabilmek için oluşturulan
politikaların bütünüdür. Sosyal konutun hedefi, her aileyi, ailenin ekonomik durumuna
uygun, ödeyebileceği fiyatta, sağlık, güvenlik ve huzur sağlayacak meskenlere kavuşturmaktır.

Gelişmiş sosyal devletler tarafından gelir seviyesi düşük olan aileler için inşa
ettirilen sosyal konutların özellikleri genelde şunlardır:

1) Kira veya satış bedeli konut piyasasının altındadır.

2) Barınma şartları, iç ve dış mimarî özellikleri standartlara uygundur (Tuvalet,
banyo, su, elektrik, lavabo, ısıtma sistemi normlara uygundur).

3) Çevre ile uyumludur: Konutlar tabiî ve sosyal çevreye uygun olarak inşa edilir
ve aile fertlerinin sağlıklı bir ortamda hayat sürdürebilmelerine imkân tanınır.

Almanya'da sosyal konutların yapımı iki yöntemle gerçekleşmektedir:

1) Merkezî idarenin malî desteği ile çoğu kez mahallî idarelerin girişimi neticesinde
yapılan toplu sosyal konutlar.

2) Özel sektörün veya şahısların mülkiyeti altında bulunan konutların tadilatı
ve restorasyonu için mahallî idarelerce sağlanan nakdî yardımın karşılığı olarak
bu konutların, sosyal konut olarak belirli bir süre için mahallî idarelerin denetimi
altına alınması ve ihtiyaç sahibi yoksullara düşük kira bedeline verilmesi.

Sosyal konutların dağıtımında ilk önce muhtaç ve çok çocuklu aileler, bebek bekleyen
aileler, genç ve yoksul evliler, tek ebeveynli aileler (genellikle babasız çocuklu
anneler), yaşlı ve özürlülere bakan aileler gelmektedir.

2.2.3 Yaygın Sosyal Hizmetler Sistemi

Sosyal hizmetler, kişi, grup ve toplulukların yapı ve şartlarından doğan ya da
kendi denetimleri dışında meydana gelen bedenî, zihnî ve ruhî eksikliği, fakirlik
ve eşitsizliği gidermek veya azaltmak, toplumun değişen şartlarından doğan sosyal
sorunları çözümlemek, insan kaynaklarını geliştirmek, hayat standartları iyileştirmek
ve yükseltmek, fertlerin birbirleriyle ve sosyal çevresi ile uyum sağlamasını kolaylaştırmak
maksadıyla insan şeref ve haysiyetine yaraşır eğitim, danışmanlık, bakım, tıbbî
ve psiko-sosyal rehabilitasyon alanlarında devlet veya gönüllü-özel kuruluşlar tarafından
sistemli bir şekilde ifa edilen hizmet programlarının bütünüdür.³⁶

Sosyal hizmetler, herhangi bir sebeple sosyal veya ekonomik muhtaçlıklarla karşılaşan
kişilere ve ailelere fayda sağlamak, psiko-sosyal yönden destek olmak, insan haysiyetine
uygun yaşayış düzeyinin gerçekleşmesine katkıda bulunmak hedefine yönelmektedir.

Her toplumda yoksulluğa itilen insanlar olacaktır. Bunların önemli kısmı, kendi
iradeleri dışında korunmaya muhtaç duruma düşmektedir. Bazıları ise, özürlülerde
olduğu gibi doğuştan itibaren başkalarının sürekli yardımına ve(ya) sakatlık derecesine
göre belirli oranda bakımına ve himayesine muhtaçtırlar. Bu kişilerin maddî olmasa
da, sosyal yönden dışlanmamaları için, sosyal hizmetler alanında desteğe ihtiyaçları
vardır.

Sosyal hizmetlerin kapsamı ve ilgi alanları şunlardır:

1) Tıbbî destek ve sağlık hizmetleri.

2) Psiko-sosyal danışmanlık hizmetleri.

3) Kurumsal ıslah ve rehabilitasyon hizmetleri.

4) Çocuk koruma ve kurumsal yetiştirme hizmetleri.

5) Gençliğe ve yetim çocuklara eğitsel destek hizmetleri.

6) Yaşlılara kurumsal barınma ve psiko-sosyal destek hizmetleri.

7) Tabiî afetlerde kişilere psiko-sosyal destek hizmetleri.

8) Sorunlu ailelere mânevî destek hizmetleri.

9) Özürlülere yönelik meslekî ve psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri.

10) Bakıma muhtaç yaşlı, hasta veya özürlü insanlara psiko-sosyal ve bakım hizmetleri.

11) Sokak çocukların ve hayat kadınlarının (fuhşa itilen kadınların) psiko-sosyal
rehabilitasyonu.

12) Şiddet gören (görmüş olan) insanlara psiko-sosyal destek hizmetleri.

13) Borçlu ve işsiz kalanlara psiko-sosyal danışmanlık hizmetleri.

3. Türkiye'de Yoksulluk Sorununun Karşısında KSV Uygulamalarının Yeri

Türkiye'de, resmî olarak tanımlanmış bir yoksulluk sınırı olmadığından, hangi
gelir seviyesi altında kalanlara KSY yapılması gerektiği hususunda ortak bir uygulama
yöntemi bulunmamaktadır. Bunun yanında bütün muhtaçları veya belirli muhtaç grupları
içine alan KSY niteliği taşıyan sosyal koruma uygulamaları, gelişmiş sosyal yardım
sistemlerinden farklı olarak, yoksulluk sınırını son derece düşük gelir seviyesinde
tutmaktadır. Dolayısıyla muhtaçlara sağlanan ve çoğu kimi zamanda süreklilik arz
etmeyen aynî veya nakdî yardımlar da, çoğu kez kifayetsiz kalmaktadır.

Diğer taraftan Türkiye'de sosyal sigortalı olarak çalışanlar, aile fertleri ile
birlikte sosyal güvenlik kapsamında sayıldıklarından dolayı, gelir durumlarının
sosyal ihtiyaçlarını karşılayıp karşılamadıklarına bakılmaksızın, genelde KSY programlarına
dâhil edilmemektedirler. Bu itibarla Türk sosyal güvenlik sistemi çerçevesinde oluşturulan
ve koruma karakteri taşıyan KSY'den sadece mutlak mânâda yoksullar, yani gelirden
tamamen mahrum olan muhtaçlar yararlanabilmektedir.³⁷

Bu bölümde, kronolojik olarak tanıtılan ve ülkemizde uygulanan sosyal koruma
(yardım) amaçlı kanunî düzenlemelerin fonksiyonlarını ve etkinliklerini anlayabilmek
ve değerlendirebilmek için de, yukarıda izah etmeye çalıştığımız faktörleri göz
ardı etmemek gerekmektedir.

3.1. Âfetlerden Zarar Gören Muhtaçların Korunması

15.05.1959 tarih ve 7269 sayılı "Umumî Hayata Müessir Âfetler Dolayısıyla Alınacak
Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun", âfet sonucu tabiî ihtiyaçlarını karşılamaktan
mahrum kalan kişilerin temel ihtiyaçlarının (yedirme, giydirme, barındırma) İmar
ve İskan Bakanlığınca meccanen (karşılıksız) nakdî ödemeler yoluyla karşılanmasını
öngörmektedir. Söz konusu ihtiyaçlar için gereken aynî yardımlar, Türkiye Kızılay
Derneği tarafından yapılmaktadır. Âfet sonucu yaralanan veya hastalanan kimseler,
en yakın tedavi merkezine sevk edilmektedir. Özel veya resmî tüm sağlık kurumları,
hastaları kabul edip tedaviye mecburdur. Resmî yerler, bu hizmetleri bedelsiz vermek
mecburiyetindedirler. Tedavinin özel yerlerde yapılması gerektiğinde, ortaya çıkan
masraflar, yetkili Bakanlıkça karşılanmaktadır.

3.2. Tabiî Âfetlerden Zarar Gören Muhtaç Çiftçilerin Korunması

20.06.1977 tarih ve 2090 sayılı "Tabiî Âfetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yapılacak
Yardımlar Hakkında Kanun", tek geçim kaynağı ziraat ve hayvancılık olan kişilerin,
tabiî âfetler sonucu ziraî açıdan zarara (gelir kaybına) uğramaları, ürünlerinin
ve üretim imkânlarının önemli ölçüde bozulması ve âfet sonucu muhtaç duruma gelmeleri
hâlinde, kendilerine KSY yapılmasını emretmektedir. Âfetten etkilenen çiftçilere
kredi verme, teknik yardım yapma, yapılacak ve onarılacak tesislerin maliyetlerine
katılma şeklinde destekler de bulunulmaktadır. Çiftçi, uğradığı zararı diğer tarımsal
veya başka gelirleri ile karşılayacak güce sahip değilse ve geçimini sağlayamayacak
derecede muhtaç hâle gelmişse, kendisine karşılıksız mal veya para yardımı yapılmaktadır.
Zarar ve ziyanlarını mahiyetini, oranlarını ve tutarlarını tespit etmek, çiftçinin
ödeme gücüne göre karşılama şekillerinin belirlemek maksadıyla il ve ilçelerde "Hasar
Tespit Komisyonları" kurulmaktadır. Yardımların finansmanı, Gıda-Tarım ve Hayvancılık
Bakanlığı bütçesinde oluşturulan bir fondan karşılanmaktadır.

3.3. Muhtaç Yaşlı ve Özürlülerin Korunması

1977 tarih ve 2022 sayılı "Altmış Beş (65) Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve
Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun", KSY kapsamında muhtaç
yaşlıları korumayı hedeflemektedir. Bu kanundan; 65 yaşını doldurmuş, kendisine
bakmakla mükellef kimsesi bulunmayan muhtaç yaşlılar ile 65 yaşından küçük ve/fakat
sakat ya da başkasının yardımı olmaksızın hayatını devam ettiremeyecek derecede
güçsüz olan kimseler de yararlanabilmektedir.

65 yaşını doldurmuş yaşlıların muhtaç sayılabilmeleri için kendilerinde, birisi
sağlık, diğeri de ekonomik olmak üzere, iki şart aranmaktadır. Yani, iş görme ve
çalışma gücünün kaybı (malullük) sonucunda yaşlının, her türlü düzenli gelirden
mahrum olması gerekmektedir. Diğer taraftan, sosyal güvenlik kuruluşlarının herhangi
birisinden gelir veya aylık almayan yaşlılar da, (05.03.92 tarih ve 3783 sayılı
kanuna göre) KSY kapsamına alınmaktadır. Bunun dışında, yaşlı bir insanın her türlü
gelirin toplamının aylık ortalamasının, kanun tarafından hayat boyunca bağlanacak
aylık yardım miktarından az olması hâlinde de, kendisine aylık bağlanmaktadır.

65 yaşını doldurmamış olmasına karşılık, özürlü olmalarından dolayı malul veya
işsiz olan kişiler de, bu kanun kapsamına girmektedir. Ancak, işsiz özürlülerin
bu kanundan yararlanabilmeleri için, 18 yaşından büyük olmaları ve çalışma güçlerini
de an az % 40 oranında kaybettiklerini, tam teşekküllü hastane raporu ile ispatlamaları
gerekmektedir. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının süreklilik arz etmeyen
KSY'den yararlanan kişiler de, bu kanun kapsamına alınmaktadır.

Kanundan yararlanmak isteyen muhtaçlar, işlemleri yürüten mahallî maliye teşkilatlarına
(illerde Defterdarlık ve ilçelerde Mal Müdürlüğü) müracaat etmek mecburiyetindedirler.
Müracaat için istenen belgeler şunlardır: 1) Sorumlu kurumlardan temin edilen hazır
dilekçe örneği. 2) Muhtardan alınacak ikametgah ilmühaberi. 3) Mal bildirim bildirgesi
(Dilekçe örneğinde yer alan bir bölümde kişisel beyan yapılmaktadır). 4) Muhtaçlık
belgesi (Bu işlem, yine dilekçe örneğinde yer alan bir bölümde yapılmaktadır. Ancak,
bu işlem, genelde Vali veya yardımcısının başkanlığında, 7 kişiden oluşan İl İdare
Kurulu üyelerinin olumlu onayı ile tamamlanmaktadır). 5) Tam teşekkülü Sağlık Kurul
Raporu. 6) Vukuatlı nüfus kayıt örneği ve üç adet vesikalık fotoğraf.

İl İdare Kurulu'nda onaylanan dilekçe, Ankara-Emekli Sandığı Genel Müdürlüğüne
gönderilmektedir. Resmî incelemelerin tamamlanması hâlinde, kişiye tanıtım kartı
(Kimlik Belgesi) gönderilmekte ve müracaat tarihinden itibaren geçerli olmak sûretiyle
maaş bağlanmaktadır. Tanıtım kartı, aylık ödemelerinde kimlik belgesi yerine geçtiği
gibi, Devlet Hastanelerinde yapılacak ücretsiz tedaviler için de geçerlidir.

2022 sayılı kanundan yararlanabilen hak sahiplerine, nakdî yardım esasına göre
aylık sosyal gelir bağlanmaktadır. Her yıl bütçe kanunu ile tespit edilen aylıklar,
hak sahiplerine üçer aylık dönemler halinde, ikametgâhlarına en yakın Ziraat Bankası
şubeleri kanalıyla Emekli Sandığı tarafından ödenmektedir. Yıllara göre üç aylık
ödemelerin ortalama miktarı şu şekildedir: 1999: 20 milyon TL; 2000: 38 milyon TL;
2001: 45 milyon TL; 2002: 70 milyon TL; 2003: 210 milyon TL. Kapsamına giren muhtaçlara
sürekli olarak ödenen miktarlar, aylık bazında ele alındığında, ferdî ve ailevî
ihtiyaçları yeterince karşılamadığı açıktır.

3.4. Sosyal Hizmetler Kapsamında Muhtaçların Korunması

24.05.1983 tarih ve 2828 sayılı "Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu"
ile sosyal hizmetlerin yanında yoksul durumundaki kişi ve ailelere KSY yapılması
hedeflenmektedir. Nitekim kanunun 9. maddesinin (d) fıkrası, yoksullukta olan, temel
ihtiyaçlarını karşılayamayan ve hayatlarını en düşük düzeyde dahî sürdürmekte güçlük
çeken kişi ve ailelere, kaynakların yeterliliği ölçüsünde aynî ve nakdî yardımların
yapılacağından bahsetmektedir.

3.5. Muhtaç Sanatçıların Korunması

23.01.1986 tarih ve 3257 sayılı "Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu", Türk
sinema ve müzik sanatı sahasında çalışan veya çalışmış olan artist, oyuncu, kameraman,
yönetmen, figüran, senarist, dublajcı, bestekâr, söz yazarı, aranjör, icracı ve
müzik aleti kullananlara destek vermek ve muhtaç olanlara da sosyal yardım yapmak
maksadıyla ihdas edilmiştir. Yardımların niteliği konusunda kanunda somut bir açıklama
yapılmamıştır. Ancak, yardımların sağlanması yönünde Kültür Bakanlığı bünyesinde
"Sinema ve Müzik Sanatını Destekleme Fonu"nun oluşturulması ve öngörülen hizmetlerin
yerine getirilebilmesi maksadıyla bir "Değerlendirme Komisyonu" nun kurulması yönünde
hükümler bulunduğuna göre, yapılacak yardımların maddî olduğu sonucuna varılabilir.

Yardımlar, muhtaçlığın niteliğine göre bir seferlik nakdî ödeme veya süreklilik
gösteren periyodik ödemeler (aylık) şeklinde yapılabilmektedir. Fon gelirlerinin
% 15'i, yardımlara tahsis edilmektedir. Fonun gelirleri, ağırlıklı olarak her yerli
ve yabancı film ve video kopyasından, her plak ve ses kasetinden alınan para, kayıt
ve tescil sırasında yerli ve yabancı eserlerden alınan kayıt ve tescil ücretinden
meydana gelmektedir. Kültür Bakanlığı, genelde sanatçı meslek birliklerinin müracaatı
üzerine sanatçılara hastalık ve muhtaçlık gibi hâllerde para yardımı yapmaktadır.

3.6 "Fak-Fuk-Fon" Kapsamında Muhtaçların Korunması

14.06.1986 tarih ve 3294 sayılı "Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu",
sosyal sigortalar dışında kalan ve muhtaç duruma düşmüş yoksullara maddî yardım
öngörmektedir. Bu kanun sâyesinde, sosyal güvenlik kuruluşlarından gelir ve aylık
almayan, fakru-zaruret ve muhtaçlık içinde bulunan tüm vatandaşlara, ihtiyaçlarının
türü ve boyutuna göre bir kez, birkaç kez veya sürekli olarak nakdî ve(ya) aynî
yardımlar yapılmaktadır. Örn., "yeşil kart" kapsamı dışında kalan fakirlere, tedavi
ve ilaç masrafları karşılanmakta, istihdam sağlayan projeler için nakdî veya teknik
malzeme yardımı yapılmakta; karşılıksız burs şeklinde eğitim desteği sağlanmakta;
gıda, giyim, yakacak gibi yardımlar ve özürlü vatandaşlara özür çeşidi ve derecesine
göre, suni organ veya sakat arabası gibi araç-gereç yardımı yapılmaktadır.

KSY, halk arasında "Fak-Fuk-Fon" (Fakir Fukara Fonu) olarak bilinen "Sosyal Yardımlaşma
ve Dayanışmayı Teşvik Fonu" tarafından karşılanmaktadır. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı
Teşvik Fonu Kurulu, Başbakan tarafından vazifelendirilecek bir Devlet Bakanı'nın
Başkanlığında, Başbakanlık Müsteşarı, İçişleri Bakanlığı Müsteşarı, Sağlık Bakanlığı
Müsteşarı ile Vakıflar Genel Müdürlüğünden müteşekkildir. Kurul kararları, Başbakanın
onayı ile yürürlüğe girmektedir. Kanun gereğince fon çalışmaları, Başbakanlık Yüksek
Denetleme Kurulunun, il ve(ya) ilçe bazında Valiliğe-Kaymakamlığa bağlı olarak kurulan
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları, Vakıflar Genel Müdürlüğü ile İçişleri
Bakanlığının denetimindedir. Fonda toplanan kaynakları, ülke çapında ihtiyaç sahiplerine
dağıtmak üzere her il ve ilçede Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları kurulmuştur.
Mülkî idare amirleri, vakfın tabiî başkanı olup, illerde Belediye Başkanı, Emniyet
Müdürü, Defterdar, İl Milli Eğitim Müdürü, İl Sağlık Müdürü, İl SHÇEK Müdürü ve
Müftü; İlçelerde Belediye Başkanı, İlçe Emniyet üst görevlisi, Malmüdürü, İlçe Milli
Eğitim Müdürü, Sağlık Bakanlığının ilçe üst görevlisi ve Müftü, vakfın mütevelli
heyetidir. Her faaliyet dönemi için, il ve ilçelerde hayırsever vatandaşlar arasında
Valinin seçeceği üçer kişi, mütevelli heyetinde görev almaktadır.

Vakfın gelirleri veya en önemli fon kaynakları şunlardır: 1.) Trafik para cezalarının
yarısı. 2.) TRT reklam gelirlerinin %30'u. 3.) İl ve ilçe vakıflarının gelirleri:
a) Fondan aktarılacak kaynaklar. b) Her nevi fitre, zekat, kurban derisi yardımları.
c) Mahallî idare bütçelerinden % 2 oranında ayrılacak paylar. d) İşletme ve iştiraklerden
elde edilen gelirler.

KSY'den yararlanabilmek için, aşağıdaki şartların yerine getirilmesi gerekmektedir:
1.) Sosyal Güvenlik Kuruluşlarla herhangi bir ilginin olmaması. 2.) Muhtaç durumda
olmak veya sosyal teşvike ihtiyaç duymak. 3.) Türkiye'de ikamet ediyor olmak (Yardımlar
ayrıca vatansızlar, göçmenler ve yabancı uyruklular için de yapılabilir).

Fon gelirleri, sosyal amacına uygun olarak muhtaçlara yönelik sarf edilmesi gerektiği
hâlde, uygulamada gelirlerin önemli bir kısmı, bütçe açıklarını kapatmak için bütçeye
aktarılmaktadır. Örn.: 1986-1990 yılları arasında, fon gelirlerinin ancak % 10'nu
bütçeye kesilmekte iken, bu oran ilk kez 1991 yılında % 20'ye, 15.09.1993 tarihinde,
Başbakanlık oluru ile birden % 75'e yükseltilmiştir. Bu kesinti oranı, 27.3.1995
tarihinden itibaren % 78' e çıkartılmak sûretiyle rekor bir zirveye ulaşmıştır.
19.07.1996 tarihine kadar devam eden bu yüksek kesinti oranı, daha sonraları % 60
(1996), 40 (1997) ve % 30'a (1998) indirilmiştir. 01.01.1999 tarihinden itibaren
bütçeye yapılan kesinti oranı yine % 40'a çıkartılmıştır.

2003 yılı itibariyle fonda 1 milyar doların bulunduğu belirtilmektedir. Genelde
geri dönüşsüz bir biçimde dağıtılan bu paralardan bir kısmı (% 50 – 70), özellikle
yoksul kadınlara, üretken ve girişimci olmalarını sağlamak maksadıyla hibe yerine
kredi verilmesi üzerinde pilot çalışmalar yapılmaktadır.

3.7. Muhtaçların Sağlık Yönünden Korunması

18.02.1992 ve 3816 sayılı "Ödeme Gücü Olmayan Vatandaşların Tedavi Giderlerinin
Yeşil Kart Verilerek Devlet Tarafından Karşılanması Hakkında Kanun" (Kısacası: "Yeşil
Kart Kanunu") çerçevesinde, hiçbir sosyal güvenlik kurumunun güvencesi altında olmayan,
Türkiye'de ikamet eden ve yoksul durumunda olan (aylık geliri veya aile içindeki
gelir payı 1475 sayılı İş Kanununa göre belirlenen asgarî ücretin vergi ve sosyal
sigorta primi dışındaki miktarının 1/3'ünden az olan, yani net asgarî ücretin üçte
birinden az geliri olan) Türk vatandaşlarına, talep üzerine Valilik veya Kaymakamlık
tarafından "Yeşil Kart" adı altında bir sağlık karnesi verilmektedir. Bu karne sâyesinde
hak sahipleri, bedel ödemeksizin yataklı tedavi hizmetlerinden faydalanabilmektedir.

Yeşil Kart uygulaması, hem sosyal hizmetler kapsamında ücretsiz bir sağlık hizmeti,
hem de KSY olarak değerlendirilebilir. Ancak, burada gelir transferi, direkt olarak
muhtaç kişiye yapılmamaktadır. Sadece sağlık hizmetlerinden yararlanan yoksul vatandaşın
sağlık giderleri, dolaylı olarak muhtaç kişi adına ödenmektedir.³⁸

Sağlık Bakanlığı, Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğünün verilerine göre, Türkiye'de
yeşil kart alanların sayısı 2001 (Eylül) yılına göre 11 milyonu aşmıştır. Bu da,
ülkemizde ortalama olarak 6-7 kişiden birinin yeşil karta sahip olduğunu göstermektedir.

3.8. Sakatlanan Muhtaç Çiftçilerin Korunması

23.07.1995 tarih ve 4123 sayılı "Tabiî Âfet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve
Tahribata İlişkin Hizmetlerin Yürütülmesine Dair Kanun", tabiî âfet sebebiyle sakat
kalanlara nakdî yardım yapılmasını öngörmektedir. Yapılacak yardımların miktarı,
Bakanlar Kurulu tarafından belirlenmektedir. Miktarın tespiti hakkında belirli bir
formül belirtilmemiştir. Ancak, bir kereye mahsus olmak üzere ödenen miktarlar,
sakatlık derecesine göre değişmektedir. Aynı sebepten dolayı ölenlerin birinci derecedeki
yakınlarına da, Başbakanlıkça uygun görülen bir fondan ölüm yardımı yapılmaktadır.
Bunun dışında, tabiî afetten dolayı konutları zarar görenlerin barınmalarını sağlamak
ve yapılarının onarımı için İmar ve İskan Bakanlığınca nakdî yardım yapılmakta,
borçlandırılarak arsa ve yapı malzemesi verilmektedir. Bakanlıkça bina yaptırılabileceği
gibi inşaat kredisi de sağlanabilmektedir. Konut teslimi, konut inşası ve diğer
yardımlar için yapılan borçlandırmalar faizsizdir ve 20-30 yıl arası bir sürede
geri ödenmektedir. Âfet halinde meydana gelen zararlar için yapılan nakdî yardımlar
Bakanlığın bünyesinde bulunan "Âfet Fonu"ndan karşılanmaktadır.

3.9. Vakıf İmaret Yönetmeliğine Göre Muhtaçların Korunması

01.01.1999 tarihinde yürürlüğe giren Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü, Muhtaç
Aylığı ve Vakıf Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik hükümlerine
göre, kendisini, eşinin, çocuklarını ve bakmakla mükellef olduğu ana ve babasını
asgarî seviyede geçindirmeye yetecek geliri, malı veya kazancı bulunmayan, muhtaç
olup başka bir yerden maaş ve ücret almayan, çalışarak hayatını kazanacak durumda
olmayan muhtaçlara aylık bağlanmaktadır.³⁹

Aynı Yönetmelik, bedenî, zihnî ve ruhî yapıları itibariyle en az % 40 oranında
fonksiyon kaybına sebep olan organ yokluğu veya bozukluğuna uğrayan özürlülere,
657 sayılı Devlet Memurları Kanununda belirtilen ve memur taban aylıklarına uygulanan
taban aylığı katsayının dört yüz gösterge rakamı ile çarpımından elde edilecek miktarda
aylık bağlanmaktadır.⁴⁰

Nihai Değerlendirme ve Öneriler

• Yoksullara yönelik sosyal politika ve sosyal hizmetlerin türü ve boyutunun
belirlenebilmesi için, başta mutlak yoksulluk kapsamına giren fakirlerin sayı ve
durumları hakkında ayrıntılı istatistikî bilgilere ihtiyaç vardır. Yoksullukla mücadele
stratejilerinde her bir yoksulluk türünün göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

• Yoksullukla mücadelede tâkip edilecek en isabetli yöntem, sosyal siyasetin
genel esas ve hedefleri doğrultusunda yoksulların ekonomik sorunların yanında psiko-sosyal
profilleri ile ilgili verileri doğru olarak ortaya çıkartmak, değerlendirmek ve
buna göre çözüm stratejileri geliştirmek olmalıdır. Yoksulluğa karşı sosyal politikalar,
yardıma muhtaçlık derecesi, temel sosyo-kültürel ihtiyaçları karşılayan KSY miktarı,
istihdam edilebilirlik ve sosyal hayata intibak gibi bir çok faktörü dikkate alarak
hazırlanması ve uygulanması elzemdir.

• Yatalak ve(ya) bakıma muhtaç yaşlı veya özürlü insanların evde bakımlarını
kolaylaştırıcı bakım desteğinin, finansman bakımından KSY veya ileriye yönelik sosyal
sigortalar sisteminde oluşturulabilecek bakım sigortası aracılıyla uygulanması ve
geliştirilmesi yönünde sosyal hizmetler alanında kurumsal bakım sisteminin oluşturulması
gerekmektedir. Bunun için de yardıma muhtaçlık kriterinin yanında bakıma muhtaçlık
esaslarının da belirlenmesi gerekmektedir. Kurumsal bakım hizmetlerinin oluşturulmasının
ötesinde bakıma muhtaç kişilerin ve onlara bakan aile fertlerinin sosyo-ekonomik
mağduriyetlerini gidermek, sosyal siyasetin ve sosyal hizmetlerin hedef ve görevleri
arasında sayılmalıdır.

• Yardıma ve bakıma muhtaç kişilerin sosyal koruma kapsamına alınabilmesi ve
KSY'nin sağlıklı, etkili ve âdil bir biçimde yapılabilmesi, yoksulluğun isabetli
tanımının yanında yoksulluk sınırının ortak bir standarda göre belirlenmesine bağlıdır.
Türkiye'de dağınık ve karışık bir görünüme sahip olan KSY programları çerçevesinde
birbirinden farklı kriterlere göre yapılan hemen hemen bütün maddî destekler, maddî
bakımdan geçim sıkıntısı çekenlere (nispî yoksullara) yönelik değildir. Türk KSY,
genelde ekonomik şartlar yönünden toplumun normal geçim düzeyinin çok altında bulunan
ve âdeta açlıkla mücadele edenlere yönelik programlanmış bir yapı sergilemektedir.
Bunun dışında kalan diğer muhtaçlara çoğu kez yardım yapılmamaktadır. Ancak, maddî
yönden toplumun en alt katmanlarında yaşayan yoksullara yapılan yardımlar, temel
sosyo-ekonomik ihtiyaçları karşılamak ve onları sefaletten kurtarmak açısından da
yeterli olmaktan çok uzaktır.

• Nitelik ve nicelik bakımından birbirinden farklı KSY uygulamalarına son verebilmek
için, AB'ye uyum süreci çerçevesinde "Ortalama Net Gelirin Eşdeğerliliği" ilkesinin
hayata geçirilmesi yönünde çalışmalar yapılmalıdır. Özellikle çalışmaya muktedir
olmayan yoksul özürlü, malul ve yaşlıların, asgarî hayat standardının altında yaşamaktan
kurtulabilmeleri ve bir ömür boyu maddî güvence içinde yaşayabilmeleri için, gerekli
kanunî düzenlemelere ihtiyaç vardır. Bunun yanında, KSY kaynaklarının maksadına
uygun olarak kullanımını sağlamak için, fonların bağımsız kuruluşların denetimine
açık olmalıdır.

• Yoksullukla mücadelede en etkili yöntem, koruyucu tedbirlerle yoksulluğun önüne
geçmektir. Bunun için de çalışmaya muktedir olan yoksulları üretken hâle getirmek
icap edecektir. Gerek normal emek piyasasında, gerek korumalı işyerlerinde, gerekse
ev ortamında çalışabilmelerini sağlayabilmek için bütün alternatif istihdam modellerinden
yararlanmakta fayda vardır. Meslekî eğitim programları ve aktif istihdam politikaları
yoksulların istihdamını kolaylaştıracak en etkili enstrümanlardandır.

• Yoksullukla mücadelede ortaya konulacak kanunî düzenlemelerin başarılı olarak
uygulanabilmesi için bütün düzenlemelerin, birbiriyle bağlantılı ve bütünsel olması
gerekmektedir. Belki de en doğrusu, bütün muhtaç kesimleri içine alacak ortak bir
"sosyal kanun"un ihdas edilmesidir. Ayrıca, tedbirlerin ve kararların, özellikle
yetkili ve yükümlü kurum ve kuruluşların sosyal hizmet uzmanları ve diğer elemanları
tarafından sosyal dayanışma ve sorumluluk şuuru çerçevesinde uygulanması önemlidir.
Bürokratik engellerden arındırılmış ve yoksulların spesifik ihtiyaçları doğrultusunda
esnek çözümler hayata geçirilmelidir. KSY sisteminin oluşturulabilmesi ve kaynak
israfına son verebilmek için, ayrı ayrı KSY programları uygulamak yerine, bunların
koordineli ve tek bir idarî çatı altında yürütülmesi gerekmektedir.

• KSY'nin etkili ve verimli bir şekilde muhtaç yoksullara ulaşabilmesi için sosyal
bürokrasiyi mümkün mertebe asgarî seviyede tutmak ve sosyal kurumların toplam kalite
yönetimi anlayışına uygun bir biçimde hizmet etmelerini temin etmek gerekmektedir.
Verimlilik ve etkinlik esaslarına göre işlemeyen bürokratik ve hantal bir sosyal
devlet, topluma ek malî yükler getireceği gibi, elde edilen gelirlerin de ancak
belirli bir oranını muhtaçlara aktarabilecek ve kaynak israfına sebebiyet verecektir.
Yoksullukla beslenen ve bundan dolayı da alternatif politikalar (aktif istihdam
politikaları) üretemeyen sosyal bürokrasi, yoksullukla mücadelede de başarı olamaz.

• Sosyal devlet, yoksullukla mücadelede ve yoksulların sosyal tecrit tehlikesine
karşı sivil toplum örgütleri ile işbirliğine gitmelidir. Katılımcı demokrasi anlayışı
çerçevesinde, gönüllü kuruluşların sosyal faaliyetlerine kanunî ve organizasyonel
destek sağlanmalıdır. Varlıklı kesimlerin yardımlaşma duygularını ve sosyal dayanışma
temayüllerini sürekli olarak canlı tutabilmek, sosyal barışı temin etmek ve devletin
sosyal harcamalarına maddî destek bulabilmek için, hayır kuruluşlarının geniş çaplı
etkinliklerine daima ihtiyaç vardır.

• Psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri kapsamında aile hayatından kopmuş sokak
çocuklarına, okul dışında kalmış, okuma yazma bilmeyen çalışabilir durumda olan
işsiz özürlülere ve diğer yoksul yetişkinlere, ya okul eğitimi verilmeli, ya da
okuma yazma kurslarına katılmaları sağlanmalıdır. İşsiz ve yoksul (özürlü) yetişkinler
için, ayrıca yaygın bir şekilde beceri kazandırma kursları verilmelidir.

• Koruyucu sosyal politikalar vasıtasıyla yoksulluğa kökten çözmek, sosyal devletin
temel hedeflerinden olmalıdır. Bunun için de yoksulluğa yol açan işsizlik, göç gibi
yapısal sorunların üzerine gidilmelidir. Meslekî ve teknik eğitim, kısa yoldan beceri
kazanma veya meslek edinme fırsatlarının, işsiz ve yoksul kitleler için ücretsiz
ve kolay erişilebilir olmalıdır. Aktif istihdam politikalarının belirlenmesinde
ve uygulanmasında endüstriyel demokrasi anlayışı çerçevesinde sosyal tarafların
katılımı söz konusu olmalıdır.

• Sürdürülebilir kalkınma stratejileri çerçevesinde özellikle yüksek ölüm riski
taşıyan hastalıklarla yoksulluğa bağlı gelişen psiko-sosyal ve sağlık problemlerine
(bebek ölümleri, bulaşıcı hastalıklar, madde bağımlılığı, çevre riskleri, stres,
depresyon, intihar) karşı koruyucu sağlık politikaları ve tıbbî sosyal hizmetler
uygulanmalıdır.

• Meslekî ve teknik eğitim, istihdam oluşturma, işsizlikle ve dolayısıyla yoksullukla
mücadele etmede kullanılan en önemli ve etkin vasıtalardan birisidir. Bundan dolayıdır
ki, gerek örgün eğitim, gerekse vasıfsız ve işsiz yetişkinlere yönelik halk eğitim
alanında yapı ve işleyiş yönünden çok yönlü olarak geliştirilmesi gereken meslekî
ve teknik eğitimin, stratejik sosyal siyaset ve teknolojik gelişim boyutu açısından
daha fonksiyonel ve etkin bir konuma getirilmesi gerekmektedir. Meslekî ve teknik
eğitimin, emek piyasası şartlarına uygun ve sosyo-ekonomik gelişmelerle uyumlu olarak
esnek ve örgütlü bir sistem içinde değişik sosyal grupların ihtiyaçlarına binaen
sağlanmasında fayda vardır. İstihdam imkânlarını kolaylaştıran meslekî eğitim programlarının
etkin bir biçimde yürütülebilmesi için, gerek merkezî, gerekse mahallî boyutuyla,
değişik resmî ve sivil toplum kuruluşları arasında bir işbirliğinin sağlanması zarurîdir
(Üniversiteler ve diğer meslekî-teknik eğitim kurumları; İş Bulma Kurumu; Halk Eğitim
Merkezleri; Meslek Odaları; İşçi ve İşveren Sendikaları; Esnaf Dernekleri; Özürlü
Dernekleri; Sanayi Temsilcileri vb.).

• Bunun yanında genel sosyal-refah seviyesini yükseltebilmek için, sosyal sigortalı
ve/fakat asgarî ücretle çalışanların nispî yoksulluklarını giderici aile politikalarının
(ödeneklerinin) uygulanmasına ihtiyaç vardır. Bu kapsamda meselâ yeterli düzeyde
gelir elde edemeyen veya gelirleriyle temel ihtiyaçlarını karşılayamayan çocuklu
ailelere aylık kira ve(ya) çocuk parası desteği sağlanmalıdır. Bir başka ifadeyle,
KSY kapsamına sadece gelirden yoksun olanlar değil, gelirlerine rağmen asgarî hayat
standardının altına düşenler de dâhil edilmelidir. Böyle bir uygulama, işgücü maliyetlerini
artırmadığı için, hem istihdamı korumakta-geliştirmekte (kayıt dışı çalışmayı önlenmekte),
hem de kişilerin satın alma gücünü de artırmaktadır.

***

Öz

Millî siyaset boyutuyla yoksulluğa karşı mücadele, sosyal devletin sosyal politika
enstrümanları ile mümkündür. Yoksullara yönelik sosyal politikaların maksadına uygun
olarak uygulanması ise yoksulluğun sosyo-ekonomik tanımı ile mümkündür. Maddî zaruret
(mutlak veya göreceli fakirlik), psiko-sosyal ve(ya) kültürel yoksunluk şeklinde
ortaya çıkan yoksulluk, toplum ve devlet için bir sosyal risk anlamına geldiği için,
başta sosyal devlete büyük görevler düşmektedir. Özellikle mutlak yoksulluğun ortadan
kaldırılmasında ve önüne geçilmesinde sosyal siyaset (güvenlik) enstrümanlarından
sayılan kamusal sosyal yardımın önemi bu sebepten dolayı artmaktadır. Genelde sosyal
güvenlik kapsamı dışında kalan muhtaçlara yönelik sosyal yardımın temel kriterlerinin
tespiti de ayrı bir önem arz etmektedir (Örn.: Yardıma muhtaç olan fert ve ailelerin
tanımı ve tespiti; Sosyal yardım şartlarının içeriği ve boyutu; Yardım miktarı,
türü ve süresinin tespitindeki esaslar). Bildiride, yoksullara yönelik sosyal politikaların
temel esasları belirlendikten sonra, Türkiye'de yürürlükte olan değişik kanunlar
çerçevesinde uygulanmakta olan kamusal sosyal yardımın etkinliği üzerinde durulacak
ve sonuç olarak yoksulluğa karşı kısa ve orta vadede hayata geçirilmesi gereken
sosyal politikalar takdim edilecektir.

Anahtar Kelimeler: Sosyal Devlet, Sosyal Politikalar, Kamusal Sosyal Yardım (KSY),
Yardıma Muhtaçlık, Mutlak Yoksulluk

Abstract

Struggling against poverty in terms of National Policy is possible with social
policy instruments of the social state. However, applying the social policies in
according with their aims against the poor is possible with its socio-economic identification.
As physical need (absolute or relative poverty) which appears as psycho-social and
(or) cultural distress means a social risk for both state and public, firstly, social
state has many important duties to do. So, especially in eliminating and preventing
absolute poverty, the importance of national assistance, which is considered to
be one of the instruments of social policy (security), has been rising up. Fixing
basic criterion for social assistance to the indigent-needy, which is generally
out of social securtity concept, is an another important issue (Ex.: Describing
and determining all the people and families being in need of assistance, dimensions
and contents of social assistance conditions, the criterion for establishing amount,
kind and time of assistance). In the bulletin, after decribing basic issues for
the social policies to the poor, it will be focused on the effects of the national
assistance which is in force in Turkey under different laws of encouring social
help and solidarity. And as a result, short and long term social policies that are
necessary to apply for poverty will be presented.

Key Words: Social State, Social Policies, National Assistance, Indigency, Absolute
Poverty

***

* Bu metin daha önce Deniz Feneri Derneği’nin 31 Mayıs-1 Haziran 2003 tarihleri
arasında düzenlediği “Yoksuluk Sempozyumu”nda tebliğ olarak sunulmuş ve aynı derneğin
yayınladığı “Yoksulluk” kitabının 1. cildinde yayınlanmıştır.

 

Kaynaklar

Badelt, Christoph ve Österle, August; Grundzüge der Sozialpolitik-Allgemeiner
Teil: Sozialökonomische Grundlagen; Wien; 1998.

Berghman, Jos; Social Exclusion in Europe: Policy Context and Analytical Framework;
in: Room, Graham (Hg.): Beyond the Threshold: The Measurement and Analysis of Social
Exclusion; Bristol; 1995.

Dumanlı; Recep; Yoksulluk ve Türkiye'deki Boyutları; DPT Yay.; No: 2449; Ankara;
1996.

Esping-Andersen Gosta; The Three Worlds of Welfare Capitalism; Cambridge; 1993.

Europäisches Parlament (Hg.): Frauen und Armut in Europa. Arbeitsdokument. Reihe:
Rechte der Frauen; Nr. 5/1994.

Gore Charles; Introduction: Markets, Citizenship and Social Exclusion; in: Rodgers
Gerry/Gore Charles/Figueiredo, José B. (Hg.): Social Exclusion: Rhetoric, Reality,
Responses; Genf; 1995.

Grieswelle, Detlef; Sozialpolitik der Zukunft; Olzog Verlag; München; 1996.

Guger, Alois (Koordination); Umverteilung durch öffentliche Haushalte in Österreich,;
Wien; 1996.

Hauser, Richard; "Armut in Deutschland"; in: Textor, Martin; Sozialpolitik; Westdeutscher
Verlag; Hof; 1997.

Heitzmann, Karin; Transitions to Adulthood, Lone Parenthood, Sickness or Disability
and Retirement: Empirical Analysis of the ECHP for Austria; Working Paper für das
EU T.S.E.R. Forschungsprojekt: "Family Structure, Labour Market Participation and
the Dynamics of Social Exclusion"; Wien; 1999.

İkizoğlu, Musa; "Türkiye'de Yoksulluk ve Sosyal Yardım Uygulamalarının Bugünkü
Durumu"; İnsanî Gelişme ve Sosyal Hizmet: Prof. Dr. Nesrin Koşar'a Armağan; Hacettepe
Üniversitesi-Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu; Yayın No: 009; Ankara; 2001.

Jordan, Bill; A Theory of Poverty and Social Exclusion; Bristol; 1996.

Karakaş, Eser; "Sağlık ve Egemenlik"; Zaman Gazetesi; 19.03.2003.

Kieselbach, Thomas; Arbeitslosigkeit als psychologisches Problem-auf individueller
und gesellschaftlicher Ebene; in: Kurswechsel 2/1994.

Kommision der EU; in: Hermann, Peter: Sozialismus für Arme? Gedanken zum EU-Programm
"Armut 3", in: NP 5/1995.

Küçükkaraca, Nilgün; "Yoksulluk ve Kadın"; İnsanî Gelişme ve Sosyal Hizmet: Prof.
Dr. Nesrin Koşar'a Armağan; Hacettepe Üniversitesi-Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu;
Yayın No: 009; Ankara; 2001.

Leibfried, Stephan ve Voges, Wolfgang; Armutslagen im Lebensverlauf: Zeitdynamische
Analysen von Sozialhilferisiken; Bremen; 1992.

Liefmann-Keil Elisabeth; Ökonomische Theorie der Sozialpolitik; Berlin; 1961.

Nolan, Brian ve Whelan, Christopher T.; Resources, Deprivation and Poverty; Oxford;
1996.

Pelzmann, Linde; Wirtschaftspsychologie: Arbeitslosenforschung, Schattenwirtschaft,
Steuerpsychologie; Wien/New York; 1988.

Ramparakash, D.; "Poverty in the countries of the European Union-A synthesis
of Eurostat's research on property"; Journal of European Social Policy; Nr. 4; 1994.

Rodgers, Gerry; What is special about a social exclusion approach?; in: Rodgers
Gerry/Gore Charles/Figueiredo, José B. (Hg.): Social Exclusion: Rhetoric, Reality,
Responses; Genf; 1995.

Seyyar, Ali; Sosyal Siyaset Açısından Özürlüler Politikası (Almanya-Türkiye Mukayeseli);
Türdav Yay.; İstanbul; 2001.

Seyyar, Ali; Sosyal Siyaset Terimleri (Ansiklopedik Sözlük); Beta Yay.; İstanbul;
2002.

Seyyar; Ali; Sosyal Siyaset Açısından Kadın ve Aile Politikaları; Birey Yay.;
İstanbul; 1999.

Silver, Hilary; Reconceptualizing social disadvantage: Three paradigms; in: Rodgers
Gerry/Gore Charles/Figueiredo, José B. (Hg.): Social Exclusion: Rhetoric, Reality,
Responses; Genf; 1995.

Sözer, Ali Nazım; Türkiye'de Sosyal Hukuk; 2. Baskı; Barış Yay.; Fakülteler Kitabevi;
İzmir; 1998.

Kanun ve Yönetmelikler:

1959 tarih ve 7269 sayılı "Umumî Hayata Müessir Âfetler Dolayısıyla Alınacak
Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun",

1976 tarih ve 2022 sayılı "65 yaşını doldurmuş, muhtaç, güçsüz ve kimsesiz Türk
vatandaşlarına aylık bağlanması hakkındaki kanun".

1977 tarih ve 2022 sayılı "Altmış Beş (65) Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve
Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun

1977 tarih ve 2090 sayılı "Tabiî Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yapılacak
Yardımlar Hakkında Kanun".

1983 tarih ve 2828 sayılı "Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu".

1986 tarih ve 3257 sayılı "Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu",

1986 tarih ve 3294 sayılı "Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu",

1992 ve 3816 sayılı "Ödeme Gücü Olmayan Vatandaşların Tedavi Giderlerinin Yeşil
Kart Verilerek Devlet Tarafından Karşılanması Hakkında Kanun",

1995 tarih ve 4123 sayılı "Tabiî Âfet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata
İlişkin Hizmetlerin Yürütülmesine Dair Kanun".

1996 tarih ve 4123 sayılı "Tabiî Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata
İlişkin Hizmetlerin Yürütülmesine Dair Kanun".

1998 tarihli "Muhtaç Aylığı ve Vakıf Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair
Yönetmelik"; Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü, (23455 Sayılı Resmi Gazete).

 

Dipnotlar

1. Türk nüfusunun en zengin yüzde yirmilik grubu milli gelirin yüzde 55'ini alırken,
en yoksul yüzde yirmilik grubu ise, toplam gelirin yüzde 5'ini ancak elde etmektedir.
Bkz.: DİE; Gelir Dağılımı Araştırmaları.

2. Meselâ 58'inci Hükümet Programında aynen şu ifadeler yer almaktadır: "Resmî
verilere göre, nüfusumuzun yüzde 15'i açlık sınırının altındadır. Hükümetimiz, insan
haklarına ve Anayasaya aykırı olan bu acı tabloya kayıtsız kalmayacaktır. Hükümetin
uygulayacağı sosyal politikalar çerçevesinde bu acil sorunun çözümüne öncelik verecektir."

3. Seyyar, Ali; Sosyal Siyaset Terimleri (Ansiklopedik Sözlük); Beta Yay.; İstanbul;
2002; s. 171.

4. Grieswelle, Detlef; Sozialpolitik der Zukunft; Olzog Verlag; München; 1996;
s. 264.

5. Seyyar; Sosyal Siyaset Terimleri; s. 171.

6. Dumanlı; Recep; Yoksulluk ve Türkiye'deki Boyutları; DPT Yay.; No: 2449; Ankara;
1996; ss. 6-8.

7. Jordan, Bill; A Theory of Poverty and Social Exclusion; Bristol; 1996.

8. Esping-Andersen Gosta; The Three Worlds of Welfare Capitalism; Cambridge;
1993.

9. Berghman, Jos ; Social Exclusion in Europe: Policy Context and Analytical
Framework; in: Room, Graham (Hg.): Beyond the Threshold: The Measurement and Analysis
of Social Exclusion; Bristol; 1995.

10. (Kommision der EU); in: Hermann, Peter: Sozialismus für Arme? Gedanken zum
EU-Programm "Armut 3", in: NP 5/1995, S 441-456.

11. Sosyal tecridin mâhiyeti ve etkileri hakkında daha fazla bilgi için bkz.:
1.) Silver, Hilary; Reconceptualizing social disadvantage: Three paradigms; in:
Rodgers Gerry/Gore Charles/Figueiredo, José B. (Hg.): Social Exclusion: Rhetoric,
Reality, Responses; Genf; 1995. 2.) Gore Charles; Introduction: Markets, Citizenship
and Social Exclusion; in: Rodgers Gerry/Gore Charles/Figueiredo, José B. (Hg.):
Social Exclusion: Rhetoric, Reality, Responses; Genf; 1995.

12. Nolan, Brian ve Whelan, Christopher T.; Resources, Deprivation and Poverty;
Oxford; 1996.

13. Sosyal tecridin tezahürleri ile ilgili bilgiler için bkz.: Rodgers, Gerry;
What is special about a social exclusion approach?; in: Rodgers Gerry/Gore Charles/Figueiredo,
José B. (Hg.): Social Exclusion: Rhetoric, Reality, Responses; Genf; 1995.

14. Leibfried, Stephan ve Voges, Wolfgang; Armutslagen im Lebensverlauf: Zeitdynamische
Analysen von Sozialhilferisiken; Bremen; 1992.

15. İşsizliğin psiko-sosyal etkileri ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.: 1.)
Pelzmann, Linde; Wirtschaftspsychologie: Arbeitslosenforschung, Schattenwirtschaft,
Steuerpsychologie; Wien/New York; 1988. 2.) Kieselbach, Thomas; Arbeitslosigkeit
als psychologisches Problem-auf individueller und gesellschaftlicher Ebene; in:
Kurswechsel 2/1994.

16. Heitzmann, Karin; Transitions to Adulthood, Lone Parenthood, Sickness or
Disability and Retirement: Empirical Analysis of the ECHP for Austria; Working Paper
für das EU T.S.E.R. Forschungsprojekt: "Family Structure, Labour Market Participation
and the Dynamics of Social Exclusion"; Wien; 1999.

17. Karakaş, Eser; "Sağlık ve Egemenlik"; Zaman Gazetesi; 19.03.2003.

18. Meselâ, 1999 yılı itibariyle Yunanistan'da her 100 bin kişide 9 tüberküloz
vakası görülürken, bu sayı Türkiye'de her 100 bin kişi için 34'tür. Karakaş; a.g.m.

19. Karakaş; a.g.m.

20. Sosyal sapmaların bir tezahürü olarak, sosyo-ekonomik ve kültürel değişim
(krizler) ile beraber aile ve ahlâk değerlerinin sarsıntıya uğraması gösterilebilir.
Son yıllarda sayıları gittikçe arttığı tahmin edilen bir çok kadının fuhşu, bir
gelir kapısı olarak görmesi, bunun açık bir delilidir. Bkz. Küçükkaraca, Nilgün;
"Yoksulluk ve Kadın"; İnsanî Gelişme ve Sosyal Hizmet: Prof. Dr. Nesrin Koşar'a
Armağan; Hacettepe Üniversitesi-Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu; Yayın No: 009; Ankara;
2001.

21. Hauser, Richard; "Armut in Deutschland"; in: Textor, Martin; Sozialpolitik;
Westdeutscher Verlag; Hof; 1997; s. 155.

22. Seyyar; Sosyal Siyaset Terimleri; s. 299.

23. Guger, Alois (Koordination); Umverteilung durch öffentliche Haushalte in
Österreich,; Wien; 1996.

24. Liefmann-Keil Elisabeth; Ökonomische Theorie der Sozialpolitik; Berlin; 1961.

25. Badelt, Christoph ve Österle, August; Grundzüge der Sozialpolitik – Allgemeiner
Teil: Sozialökonomische Grundlagen; Wien; 1998.

26. SHÇEK; Aynî ve Nakdî Yardım Yönetmeliği.

27. Seyyar; Sosyal Siyaset Terimleri; s. 378.

28. Seyyar; Sosyal Siyaset Terimleri; s. 376.

29. Türkiye'de işçi sendikaları, belirledikleri yoksulluk sınırını, diğer gelir
gruplarıyla mukayese ederek yoksulluğun profilini çıkartmak istemektedirler. Ücretin,
yoksulluk sınırına bölünmesiyle bulunan yoksulluk göstergesi, kimin yoksul olduğunu
ortaya çıkartmaktadır. Buna göre göstergesi birin altında olan meslek grupları yoksulluk
sınırının altında kalmaktadır. Gösterge sıfıra yaklaştıkça, yoksulluk derecesi artmakta
ve kişi, açlık sınırının altına da düşebilmektedir. Bu gösterge esas alındığında
Türkiye'de sadece asgarî ücretliler (ortalama 0,15) değil, bir çok memur (0.3),
hemşire (0.4), polis (0.57) ve hatta kaymakam (0.7) bile, yoksulluk sınırı altında
kalmaktadır.

30. Europäisches Parlament (Hg.): Frauen und Armut in Europa. Arbeitsdokument.
Reihe: Rechte der Frauen; Nr. 5/1994; s 52.

31. Seyyar; Ali; Sosyal Siyaset Açısından Kadın ve Aile Politikaları; Birey Yay.;
İstanbul; 1999; s. 52.

32. Ramparakash, D.; "Poverty in the countries of the European Union-A synthesis
of Eurostat's research on property"; Journal of European Social Policy; Nr. 4; 1994;
s. 119.

33. Hauser, a.g.m.; s. 151.

34. Sosyal ücret, sosyo-ekonomik ihtiyaçlarına ve medenî durumuna göre kişiye
ödenen ücrettir. Sosyal nitelikli asgarî ücrette, Türkiye'de uygulanmakta olan asgarî
ücretten farklı olarak, örn. asgarî ücretle çalışan evli (ve çocuk sahibi) bir yetişkine,
asgarî ücretle çalışan bekardan daha yüksek ücret ödenmektedir. Netice itibariyle
sosyal ücret, kişinin asgarî hayat standardının (yoksulluk sınırının) üzerinde bir
hayat sürdürmesini temin eden bir uygulamadır. Bkz. Seyyar; Sosyal Siyaset Terimleri;
s. 639.

35. Seyyar; Sosyal Siyaset Terimleri; s. 248.

36. Seyyar; Sosyal Siyaset Terimleri; s. 518. Bkz. ayrıca 1983 tarih ve 2828
sayılı kanuna. Burada sosyal hizmetler, "Kişi ve ailelerin kendi bünye ve çevre
şartlarından doğan veya kontrolleri dışında oluşan maddi, manevi ve sosyal yoksunluklarının
giderilmesine ve ihtiyaçlarının karşılanmasına, sosyal sorunlarının önlenmesi ve
çözümlenmesine yardımcı olunmasını ve hayat standartlarının iyileştirilmesi ve yükseltilmesini
amaçlayan sistemli ve programlı hizmetler bütünü" olarak tanımlanmıştır.

37. Türk KSY programlarının özellikleri hakkında daha fazla bilgi için bkz..
Sözer, Ali Nazım; Türkiye'de Sosyal Hukuk; 2. Baskı; Barış Yay.; Fakülteler Kitabevi;
İzmir; 1998; ss. 86-109.

38. İkizoğlu, Musa; "Türkiye'de Yoksulluk ve Sosyal Yardım Uygulamalarının Bugünkü
Durumu"; İnsanî Gelişme ve Sosyal Hizmet: Prof. Dr. Nesrin Koşar'a Armağan; Hacettep
Üniversitesi-Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu; Yayın No: 009; Ankara; 2001; s. 168.

39. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü, Muhtaç Aylığı ve Vakıf Yönetmeliğinde
Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik; 06.09.1998 tarih ve 23455 Sayılı Resmi Gazete.

40. Seyyar, Ali; Sosyal Siyaset Açısından Özürlüler Politikası (Almanya-Türkiye
Mukayeseli); Türdav Yay.; İstanbul; 2001; s. 193.