Unrealised Aim of Said Nursi
Said Nursî ve Adnan Menderes
Biri büyük İslâm âlimi, diğeri dirayetli devlet adamıydı. Sahalarında,
zamanın akışını değiştirecek mühim işler yaptılar, ibretli hadiseler yaşadılar ve
yalnız muasırları tarafından değil, gelecek nesillerce de sayılıp sevildiler.
Aynı zaman içinde yaşadıkları hâlde, ancak ömürlerinin son on yılında
birbirlerine yaklaştılar. Fakat bu, fiilî değil fikrî bir yakınlaşma olduğundan
birbirleri ile hiç görüşüp konuşmadılar. Emirdağ’da bir sefer uzaktan selâmlaşmanın
dışında hiç karşılaşmadılar.
Buna rağmen çeşitli çevreler bu iki ismi sık sık birlikte zikrettiler.
Bunlardan bazıları onları, mümtaz şahsiyetleri ve samimi demokratlıkları cihetiyle
meth ü sena ettiler. Bazıları onlara milletçe duyulan saygıyı, sevgiyi hazmedemediklerinden
o yakınlığı hep müfrit muhalefet vesilesi olarak kullanmaya çalıştılar.
Onlar, ne aşırı iltifatlara bakıp daha çok yaklaşmak istediler,
ne de indî ithamlardan, isnatlardan, iftiralardan korkup birbirlerinden uzaklaşma
cihetine gittiler. Yeri geldikçe birbirleri hakkında sitayişkâr ifadeler kullandılarsa
da, aralarındaki zahirî mesafeyi korumayı tercih ettiler.
Birbirlerinin varlıklarından haberdar olduklarında, Bediüzzaman
Said Nursî Afyon Hapishanesi’nde mevkuftu. Ali Adnan Menderes ise, ona zulmeden
Halk Partisi’nin kadrosu içinde, icraatlarda tesiri olmayan bir milletvekiliydi.
Yıllar önce, iyi niyetle ve samimi dualarla Cumhuriyet adıyla açıldığı
hâlde, kötü niyetli kişiler tarafından kast-ı mahsusla kapatılan demokrasi kavşağında
karşılaştıklarında; Said Nursî hedeflerinin ekseriyetini gerçekleştirmişti. Adnan
Menderes de hayat hedefini seçmiş ve gerçekleştirmek üzere harekete geçmişti.
Said Nursî, Adnan Menderes’ten yirmi yıl kadar önce başlamıştı hayata.
Çok hızlı geçen tahsil zamanının ve içtimaî dertleri teşhis, ferdî sıkıntıları tesbit
seyahatlerinin ardından yirmi yaşında Van’a geldiğinde, hayatî hedefler seçip gerçekleştirecek
bilgiye, tecrübeye, cesarete, güce sahipti.
Nitekim öyle de yaptı ve hayatının, "Eski Said" diye adlandırdığı
safhasında seçti nihaî hedefini. Maksadı ilâ-yı kelimetullah, yani Allah’ın ismini
yaymaktı. İ’caz-ı Kur’ân’ı beyan ederek İslâm’ı dünyaya hâkim kılmak istiyordu.
Üç mühim merhalesi vardı bu büyük hedefin. Kur’ân-ı Kerim’i altmış
cilt hâlinde tefsir edecek, dünya çapında faaliyet gösterebilecek elli kadar talebe
yetiştirecek ve din ilimleri ile fen ilimlerinin birlikte okutulduğu bir eğitim
sistemi kuracaktı.
Bu maksatla yaptırdığı Horhor Medresesi’nde bir yandan binlerce
insanın arasından seçtiği gençleri itina ile yetiştirirken, diğer yandan Kur’ân
tefsirinin ilk cildi olan İşarâtü’l-İ’caz eserini yazmaya başladı.
Aslında, Van valisinin ve bölge ahalisinin yardımı ile din ve fen
ilimlerinin birlikte okutulacağı Medresetüzzehra’yı da açabilirdi. Lâkin o zaman
medresenin tesiri mahalline münhasır kalırdı.
Bediüzzaman, bütün bölgeye hitap edecek öyle bir medreseyi devlete,
millete maletmenin tesirini arttıracağını düşünerek iki sefer İstanbul’a gidip maksadını
padişahlara anlattı. Sultan Reşad’tan tahsisat alınca da gelip Van’da medresesinin
temelini attı.
Tam o sırada çıktı Osmanlı-Rus savaşı. Said Nursî, mecbur olmadığı
hâlde ekseriyeti talebelerinden müteşekkil bir milis alayı kurarak Pasinler Cephesi’nde
savaşa katıldı ve hem sipere girmeyerek kahramanca savaştı, hem de muharebe aralarında
talebesinin yardımıyla tefsirini yazmaya devam etti.
Savaş uzun sürdü. Osmanlı Ordusu geri çekilince, Ermenilerden destek
alan Rusların ilerleyişi devam etti. Bediüzzaman’ın talebelerinin çoğu şehit oldu.
Kendisi de Bitlis’in müdafaası sırasında yaralanıp esir düşerek Kosturma’daki esir
kampına gönderilince hedeflerini gerçekleştirecek zaman, zemin ve imkân kalmadı.
Rusya’da komünist ihtilâlinin tezahürlerini görüp dünyanın hızla
materyalizmin girdabına doğru gittiğini müşahede edince, hayatının akışını mâneviyâtı
esas alacak şekilde değiştirmeye karar verdi ve Eski Said’den Yeni Said’e geçiş
faslını başlattı.
Esaretten kurtulup İstanbul’a döndüğünde, hatırlı dostlarının ısrarlı
talepleri üzerine biraz siyasî, içtimaî meselelerle meşgul oldu ise de, bir ara
Sarıyer’de inzivaya çekilip, Abdulkadir Geylanî’nin ve İmam-ı Rabbanî’nin eserlerini
okuyarak ruh dünyasında "ameliyat-ı cerrahiye" tabir ettiği bazı değişiklikler yaptı.
Oradan Yuşâ Tepesi’ne geçerek ruhundaki değişiklikleri hayatına
aksettirmeye karar verdi. Cazip tekliflerle kendisini dünyaya çağıran dostlarına
"Beni dünyaya çağırma / Ona geldim fena gördüm" diyerek hayatını, Yeni Said telakkisiyle
yaşamaya devam etti.
İstanbul’un işgali üzerine tekrar cepheye döndü. Hutuvât-ı Sitte
eserini neşrederek gizlice dağıtıp ahalinin mukavemet gücünü arttırdı. Israrlı davetler
üzerine İstanbul’dan Ankara’ya gittiği zaman da, zahiren içtimaî siyasî meselelerle
meşgul olsa da hakikatte inzivaya çekilme kararı değişmediğinden, "Ankara’da en
kara bir hâlet" hissedince Yeni Said kişiliğiyle Van’a gitti.
Ülkede siyasetle meşgul olacak makul bir zemin kalmadığı için Bediüzzaman,
bu ikinci hayat safhasında "Siyasetten ve şeytandan Allah’a sığınırım" diyerek siyasî
hareketlerden uzak durdu. İsyan etmek isteyenlere karşı çıktığı hâlde, Şeyh Said
isyanı bahane edilerek Van’dan önce Burdur’a, ardından da Barla’ya sürüldü.
Sürgünlere, hapislere, zehirlenmelere, işkencelere, zecrî tedbirlere
rağmen, gençlik yıllarında seçtiği hedeflerinden vazgeçmeyen Said Nursî; Barla,
Isparta, Kastamonu, Eskişehir gibi yerlerde yetiştirdiği talebelerin de yardımıyla
Kur’ân-ı Kerim’in, o zamana bakan âyetlerini tefsir etti.
Bazı eserlerini, Hicaz ve Vatikan gibi dinî merkezlerin de aralarında
bulunduğu çeşitli yerlere gönderdi. Nur Talebelerinin, Risale-i Nurları Medresetüzzehra’nın
ders salonları mahiyetindeki Nur medreselerinde okumalarını sağlayarak hayatının
Eski Said safhasında başladığı hedeflerini Yeni Said safhasında gerçekleştirdi.
Denizli’den Emirdağ’a sürüldüğünde kendisine yapılan maddî teklifleri
kabul etmedi. Çünkü “İki üç defadır ehemmiyetli bir hâlet-i ruhiye bana ârız oluyor.
Aynı otuz sene evvel İstanbul’da beni Yuşa dağına çıkarıp İstanbul’un, Dârü’l-Hikmet’in
câzibedar hayat-ı içtimaiyesini bıraktırıp, hatta İstanbul’da bulunan Nur’un birinci
şakirdi ve kahramanı olan merhum Abdurrahman’ı dahi zarurî hizmetimi görmek için
de yanıma almaya müsaade etmeyen ve Yeni Said mahiyetini gösteren acib inkılâb-ı
ruhinin bir misli şimdi mukaddematı bende başlamış. Ve üçüncü bir Said bütün bütün
târik-i dünya olarak zuhuruna bir işaret tahmin ediyorum.”1 sözleri ile de ifade
ettiği gibi artık sıra hayatının Üçüncü Said safhasını yaşamaya gelmişti.
Üçüncü Said’in en mühim hedefi, siyasî hayata insanî ve İslâmî istikamette
yön vermek, Risale-i Nurların devlet eli ile neşredilmesini sağlayarak millete maletmek
ve talebelerini dünyanın değişik ülkelerine göndererek cihanşümul bir Nur hareketi
başlatmaktı.
Bunun yolu devlet adamlarını ikaz ve irşattan geçtiğinden, bir ara
İçişleri Bakanlığı da yapan Halk Partisi’nin genel sekreteri Hilmi Uran’a, “Bu milletin
yüzde doksanı bin seneden beri an’ane-i İslâmiyeye ruh ve kalple bağlanmış”2 diyerek,
Türk milletinin tarihî mefahirlerini anlatan bir mektup yazdı ve onları gerçekleştirmeleri
gerektiğini hatırlattı.
Bununla iktifa etmedi, zamanın Diyanet İşleri Başkanı Ahmed Hamdi
Efendi’ye Risale-i Nur Külliyatı’nı gönderdi ve “mümkünse eski harf, değilse yeni
harfle”3 neşredilmesini istedi ise de, devlet idaresinde henüz demokratik teamüller
işlemediğinden bu müracaatları neticesiz kaldı.
O yıl, ülkenin siyasî hayatında yeni bir hareketleniş başladı. Halk
Partisi’nden ayrılan Bayar, Menderes ve arkadaşlarının Demokrat Parti’yi kurduklarını
öğrenen Said Nursî, fiilen siyasetle ilgilenmemekle birlikte, o partiyi alenen destekledi.
İsteyen talebelerinin şahısları adına siyasete girmelerine izin verdi. Onlar vasıtasıyla
Demokratlara "siyaseti dine hizmetkâr ve dost kılmaları" tavsiyesinde bulundu.
Demokrat Parti, 14 Mayıs 1950 yılında yapılan seçimlerde büyük bir
ekseriyetle iktidara gelince cumhurbaşkanı seçilen Celal Bayar’a yazdığı tebrik
telgrafında da “Cenâb-ı Hak sizi İslâmiyet ve vatan ve millet hizmetinde muvaffak
eylesin”4 diyerek İslâmî telkinlerini tekrarladı.
Yaptığı konuşmalarda sık sık “Türk milleti Müslümandır, Müslüman
olarak kalacaktır” diyen ve başbakan seçildikten sonra ilk icraat olarak ezanı,
Arapça aslına çeviren, okullara din dersi koyan, radyoda Kur’ân okutan Adnan Menderes’e
de yazdığı mektuplarda "İslâm kahramanı" diye hitap etti.
Ezan-ı Muhammedî; makamlı, âhenkli ve gür bir şekilde memleketin
her yerinde her vakit okunarak Türk milletine manevî kimliğini hatırlattı. Millet
de ekseriyet itibariyle coşkulu bir şekilde o kudsî davete iştirak edip huşû içinde
namaz kılarak İslâmî kimliğini sahiplendiğini gösterdi.
Bu bir sonuç değil başlangıçtı. Şimdi milletin dinini öğrenmesi,
yani “doğru İslâmiyet’i ve İslâmiyet’e lâyık doğruluğu” hâl ve etvarıyla yaşaması,
bu tarihî hasletini de bir vesile ile insanlığa ilân etmesi gerekiyordu.
Ezan-ı Muhammedînin aslına çevrilmesini, hayatının üçüncü safhasının
aslî hedeflerinden biri olarak gören ve gerçekleşmesinden büyük bir memnuniyet duyan
Said Nursî; "İçtima-î Hayatımıza Âit Bir Hakikat" başlıklı yazısında, memleketin
siyasî haritasını çizip dört partinin mahiyetini ve maksadını anlattıktan sonra
"dindar Demokratlara ve hususan Adnan Menderes’e" seslenme ihtiyacı hissetti:
“Nasıl ezan-ı Muhammediyenin (asm) neşriyle Demokratlar on derece
kuvvet bulduğu gibi, öyle de Ayasofya’yı da beş yüz sene devam eden vaziyet-i kudsiyesine
çevirmektir. Ve âlem-i İslâmda çok hüsn-ü tesir yapan ve bu vatan ahâlisine âlem-i
İslâmın hüsn-ü teveccühünü kazandıran, bu yirmi sene mahkemeler bir muzır cihetini
bulamadıkları ve beş mahkeme de berâetine karar verdikleri Risâle-i Nur’un resmen
serbestiyetini dindar Demokratlar ilân etmelidirler.”5
Devlet dairelerinde işlerin çoğu zaman yavaş, hatta yanlış işlediğini
bilen Said Nursî, bunları yazmakla kalmadı, Demokrat Parti milletvekili olan talebesi
Tahsin Tola’yı, teklifini bizzat Menderes’e götürmekle görevlendirdi. O da iki milletvekili
arkadaşı ile birlikte Başbakan Adnan Menderes’e giderek Bediüzzaman’ın selâmını
söyleyip teklifini tebliğ etti.
Teklifi makul karşılayan Menderes, Risale-i Nurları Diyanet İşleri
Başkanlığı’nın neşretmesini istedi. Tahsin Bey gidip Başbakanın isteğini başkana
söyledi. Meseleyi Başbakanla bizzat görüşmeden karar veremeyeceğini ifade eden Diyanet
İşleri Başkanı, Menderes’e ulaşamayınca meseleyi Özel Kalem Müdürüne anlattı. O,
risalelerin neşredilmesine karşı çıkınca teşebbüs akim kaldı.
Şayet o zaman devlet Risale-i Nurları neşretseydi, hem milletin
İslâm Dini’ni en doğru kaynaktan öğrenmesine zemin hazırlayacak, hem de tarihî misyonuna
sahip çıkarak İslâm âleminin takdirini kazanacaktı.
Başbakanın istemesine, bazı milletvekillerinin fiilen meşgul olmasına
rağmen hükümet, devletle milleti aynı hedef etrafında birleştirip kaynaştıracak
olan bu fırsatı değerlendiremedi. Bunun üzerine Nur Talebeleri, Risale-i Nurları
resmen olmasa bile kendi imkânları ile matbaalarda bastırarak serbestçe neşrettiler
ve üstadları Said Nursî’nin bir hedefini daha gerçekleştirdiler.
Üçüncü Said’in üçüncü mühim hedefi Ayasofya’nın tekrar camiye çevrilip
ibadete açılması idi. Çünkü fetihten sonra camiye çevrilerek devletin manevî kimliğinin
şiarı hâline gelen Ayasofya, Müslümanların cihan hâkimiyetini asırlarca temsil etmişti.
Bu tarihî hakikati nazara alan Bediüzzaman, Cumhuriyetin kuruluşu
sırasında mecliste Mustafa Kemal’le yaptığı görüşmede, ona İslâm âleminin teveccühünü
kazanıp duasını alacak müsbet icraatlar yapması gerektiğini anlatırken, muazzam
bir mabet şeklinde tasvir ettiği âlem-i İslâmı ve Asya’yı Ayasofya’ya benzetmişti.
Kendisinin, “Bir zaman, dünyanın bir büyük makamını işgal eden küçük
bir insan, şöhretperestlik yolunda büyük bir kabahat işlemekle, âlem-i İslâm’ın
nazarında maskara olduğu vakit, geçen temsilin mealini ona ders verdim, başına vurdum,
iyi sarstı. Fakat kendimi hubb-u câhtan kurtaramadığım için, o ikazım dahi onu uyandırmadı”6
şeklinde de ifade ettiği gibi fazla tesirli olamamıştı.
O meşhur misâldeki "şöhretperestliğe mübtelâ ikinci adam" karakterini
yaşamayı tercih eden Mustafa Kemal, hilafeti kaldırıp devleti laikleştirerek mânen
kimliksiz bırakırken, Ayasofya Camii’ni ibadete kapatıp müzeye çevirerek mabedin,
devletin mânevî kimliğini temsil vasfını iptal etmişti.
Tağutların İslâm’a mugayir bütün inkılapları gibi bu icraatlarına
da karşı çıkan Said Nursî, müsbet hareketi gaye edindiğinden fiilî bir müdahalede
bulunmamış ama Van’dan Batı Anadolu’ya sürgün edilirken kendisini Hicaz’a götürmek
isteyen dostlarına, "Hicaz’da olsaydım buraya gelirdim" derken muhtemelen Ayasofya’nın
burada olmasını da nazara almıştı.
Sonraki yıllarda "Ayasofya İsâm’ın fecr-i sadıkıdır" diyerek sık
sık caminin tarihî misyonuna dikkat çeken Bediüzzaman; memleket idaresine millet
iradesinin aksetmeye başladığı ellili yıllarda, Başbakan Adnan Menderes’e ve dindar
demokratlara Ayasofya’nın tekrar camiye çevrilmesi gerektiğini hatırlattı.
Aslında Adnan Menderes demokrat bir şahsiyetti. Ayasofya’nın cami
hâline getirilmesini halkın kahir ekseriyetinin de istediğini biliyordu. Ne var
ki muhalefetin yanı sıra kendi partisinin milletvekillerine de bu hususta pek güvenemiyordu.
Zira bazı milletvekillerinin teklif ettiği "Atatürk’ü koruma Kanunu"nu,
"Böyle antidemokratik bir kanunun meclisten geçmeyeceği"7 düşüncesiyle engellememişti.
Yapılan oylamada Tahsin Tola ve arkadaşlarının dışında kimsenin karşı çıkmadığını
ve teklifin kanunlaştığını görünce şaşırmış, demokrat tavrından dolayı Tola’yı tebrik
etmişti.
Bu yüzden o teklife karşı çıkmamakla birlikte, gerçekleştirmek için
de herhangi bir teşebbüste bulunmadı. Milletin dinine sahip çıkıp öğrenerek yaşamaya
çalışmasına rağmen, devletin İslâmî kimliği kabullenmemesi yüzünden memleketi büyük
tehlikelerin beklediğini müşahede eden Said Nursî de her vesile ile hükümeti ikaz
etti.
Tehlikenin iyice yaklaştığını müşahede etmiş olmalı ki, hükümetin
harekete geçmemesi üzerine, 1960 yılının ilk aylarında sık sık Ankara’ya giderek
Menderes’le veya bir başka hükümet yetkilisi ile görüşmek istedi.
Maksadı onlara “Âlem-i İslâm’ı, hatta bir kısım Hıristiyan devletlerini
de memnun etmek için Ayasofya’yı muzahrefattan temizleyip ibadet mahalli yapmalarını”8
bunu başardıkları takdirde büyük bir mânevî kuvvet kazanacaklarını ve o kuvvetle
gelen tehlikeyi atlatacaklarını söylemekti.
Kendi adı ile Said Nursî’nin ismini sık sık birlikte kullanarak
itham vesilesi yapan Halk Partisi’nin yanı sıra Demokrat Partili bazı milletvekillerinin
muhalefetinden de çekinen Menderes, çeşitli bahaneler ileri sürerek onunla görüşmedi.
Buna rağmen, yetkili bir devlet adamı ile görüşmek için son kez
Ankara’ya giden Said Nursî, şehre sokulmayınca üzüldü. Yakında altüst olacaklarını
söyleyerek geri döndü. Emirdağ üzerinden Isparta’ya, oradan da Urfa’ya gitti ve
o hedefini gerçekleştiremeden 23 Mart 1960 tarihinde de ahirete irtihal etti.
Şayet hükümet, ezanı aslına çevirme hadisesinde yaptığı gibi o zaman
da cesaretli bir hamle yapıp Ayasofya’yı cami hâline getirebilseydi, devlet manevî
kimliğini kazandığını dünyaya ilân edecek ve hem "Sadaka belayı defeder" hakikati
mucibinde yaklaşan felaketi büyük ölçüde bertaraf edecek, hem de İslâm âleminin
teveccühünü kazanacaktı.
Fakat olmadı. 27 Mayıs 1960 tarihinde yapılan Kemalist ihtilâlle
hükümet devrildi, Demokrat Parti’nin milletvekilleri ve ileri gelenleri Yassıada
mahkemelerinde, insanlık dışı muamelelere maruz bırakılarak yargılandı; Menderes,
Zorlu ve Polatkan idam edildi.
***
Said Nursî’nin vefatından sonra, onun gerçekleşmeyen hedefi talebelerine
tevarüs etti. Nur Talebeleri, ihtilâlcilerin ağır baskı, tehdit ve zulümlerine aldırmadan
Ayasofya’nın ibadete açılmasını her vesile ile ülke gündemine getirdiler.
Gayretlerine bazı partilerin, fikir ve hizmet gruplarının da destek
vermesiyle, yetmişli yılların sonlarında Hırka-i Saadet Dairesi’nde Kur’ân okunmasını
ve Ayasofya’nın bir bölümünün ibadete açılmasını sağladılar.
Onlar, zamanın siyaset ve devlet adamları ile birlikte hareket ederek
yarım kalan hamleyi tamamlamaya çalışırken, bu sefer de 12 Eylül 1980 tarihinde
yapılan Kemalist ihtilâl engelledi o hedefin gerçekleşmesini.
Aradan yarım asırdan fazla zaman geçtiği hâlde, Bediüzzaman Said
Nursî’nin o hedefi hâlâ gerçekleşmedi. Gerçekleşmesi için Nur Talebelerinin ve dinî
hizmet kuruluşlarının, İslâm’ın şahs-ı manevîsi etrafında birleşmeleri gerekiyor.
Ayasofya ile birlikte cemaat, cemiyet, devlet, millet ve beşeriyet de hasretle o
zamanı bekliyor.
İnşallah en kısa zamanda o gün gelecek, Nur Talebelerinin gayretiyle
İslâm’ın şahs-ı manevîsi teşekkül edecek, İslâm’ın fecr-i sadıkı, Ayasofya’nın ibadete
açılması ile sökecek ve İslâm Dini yeniden hayata hâkim olacak.
Öz
Said Nursi büyük bir İslam âlimi, Adnan Menderes dirayetli bir devlet
adamıydı. Aynı zaman dilimi içinde yaşadıkları hâlde, ancak ömürlerinin son on yılında
birbirlerine fikri olarak yaklaşan bu iki isim birbirleri ile hiç görüşüp konuşmadılar;
fakat çok sık isimleri birlikte zikredildi ve tartışıldı. Bu yazıda, Said Nursi’nin
Adnan Menderes ile ilişkisi ele alınmakta ve bu dönemde dini ve siyasi alanda gerçekleştirmek
istediği hedefleri dile getirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Said Nursi, Adnan Menderes, Risale-i Nurların
neşri, Ayasofya
Abstact
Said Nursi was a great Islamic scholar, and Adnan Menderes was an
able statesman. These two men, although they lived in the same time period, came
close only on the intellectual level, but did not meet or speak with each other.
However, their names were mentioned together and argued quite often. In this article,
Said Nursi’s relation to Adnan Menderes is analysed and Nursi’s aims that he wanted
to fulfil in religious and political fields are mentioned.
Key Words: Said Nursi, Adnan Menderes, publishing of the Risale-i
Nur collection, Ayasofya (Hagia Sophia)
Dipnotlar
1. Said Nursî, Şualar, Yeni Asya Neşriyat, s. 824.
2. Selâhaddin Yaşar, Said Nursî ve Risale-i Nur, Yeni Asya Neşriyat,
İst. 2010, s. 217.
3. Said Nursi, Emirdağ Lahikası, Yeni Asya Neşriyat, s. 191.
4. A.g.e., s. 265.
5. A.g.e., s. 387.
6. Said Nursî, Mektubât, Yeni Asya Neşriyat, s. 403.
7. İslâm Yaşar, Güneşin Renkleri, Tahsin Tola maddesi, Yeni Asya
Neşriyat.
8. Said Nursi, Emirdağ Lahikası, s. 860.