Christianity According to Muslim Theologians: The Example of Qâdî ‘Abd al-Jabbâr
-Kadı Abdülcebbâr Örneği-
Müslüman-Hıristiyan ilişkilerinin ilk örneklerine daha İslâmiyet'in ilk yıllarında
rastlanmaktadır. Kur'ân-ı Kerim Hıristiyanlardan, onların inanç esasları, dîni yaklaşımları
ve kutsal kitaplarından söz etmektedir. Ayrıca tarihî kaynaklar, Hz. Muhammed ile
ilk Müslüman toplumun Hıristiyanlarla olan münasebetleri ve görüşmelerine tanıklık
etmektedir. Özellikle 630'da Necrân'dan gelen (Kuzey Yemen) Hıristiyan heyetinin
Medine ziyaretini, Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında gerçekleşen teolojik diyalog
örneklerinin ilki olarak değerlendirmek mümkündür.1
İlk dönemden itibaren Müslümanlar birden fazla Hıristiyan mezhebi ile yüz yüze
gelmişlerdir. Buna bağlı olarak, Hıristiyanlık'a atıfta bulunan Müslüman yazarlarca
kaleme alınmış eserler, başlıca üç Hıristiyan mezhebinden söz etmektedir: Melkâîler,2
Nestûrîler3 ve Yakûbîler.4 Fetihler sonucunda Müslüman-Hıristiyan ilişkilerinin
daha da yoğunlaşması ile birlikte Müslümanlar, bu üç Hıristiyan mezhebin dışında,
meselâ Suriye'de Ermeni Kilisesi, Mısır ve Habeşistan'da ise Kıptî Hıristiyanlık'ı
ile de tanışmışlardır.
Siyasî Düzenleme ve Sosyal Yapı
Sosyo-politik açıdan Müslüman-Hıristiyan münasebeti, dinî kimlik üzerine bina
edilen ve her dinî gruba dâhilî özerklik statüsü tanıyan belli bir sosyal yapı ve
düzenleme şeklinde kendisini ortaya koymuştur. Ehl-i zimmet ('koruma ahdi altında
bulunanlar') diye isimlendirilen gayr-ı müslim cemaatler böylece, Müslümanların
idaresi altında kendi iç meselelerini düzenleme ve cemaat üyeleri arasında kendi
kanunlarını uygulama hakkını veren korunmuşluk statüsüne sahip olmuşlardır.
Genel olarak, ilk Müslüman yöneticilerin fethettikleri şehir ve kasabalardaki
mevcut sosyal ve idarî yapıyı büyük ölçüde korumaları nedeniyle, Hıristiyan nüfusun
ağırlıkta olduğu bölgelerde orta ve yüksek rütbeli görevliler Hıristiyanlardan meydana
gelmekte idi. Ayrıca, bürokratik makamlar genellikle aynı aile içerisinde bulunan
fertlere geçtiği için, söz konusu durum birkaç nesil boyunca sürmüştür. Meselâ,
sekizinci yüzyılda yaşamış meşhur Hıristiyan teologlardan Yuhannâ ed-Dımeşkî (649-749)
ve ailesi bu uygulamanın en meşhur örneklerindendir. 635'de (Hicrî 14) Bizans valisi
olarak Şam'ı Müslüman ordusuna teslim eden dedesinden başka, babası ve kendisi peşpeşe
Emevî hilafetinin yüksek rütbeli idarî makamlarını işgal etmişlerdir.5
Aynı toplumun birer üyesi olan Müslümanlarla Hıristiyanların, günlük hayata dair
meseleleri paylaşmakla kalmayıp birbirlerinin dinî gelenekleri ve bunlara yönelik
hal ve tavırları hakkında fikir alışverişinde bulundukları da tarihen sabittir.
Reddiye amaçlı yazılmış ve günümüze kadar ulaşmış en eski eserler, sekizinci yüzyılın
sonlarına doğru kaleme alınmıştır. Söz konusu literatür incelendiğinde, her iki
tarafın da kısa süre içerisinde birbirlerinin inanç sistemleri hakkında yeterince
bilgi sahibi olmayı başardıkları dikkat çekmektedir.
Teolojik Tartışmalar
Yukarıda da belirtildiği üzere, Müslüman ve Hıristiyanların karşılıklı irtibata
geçmesi, Hz. Muhammed ve Ashâb devri gibi erken dönemde vukû bulmuştur. Bunun ilk
teolojik örneği niteliğindeki Necrân heyeti ile yapılan görüşme, asırlar boyunca
yapılacak teolojik diyalogun özünü teşkil edecektir. Hz. İsa'nın ulûhiyeti, haça
hürmet ve birtakım Hıristiyan uygulamaları (özellikle yiyeceklerle ilgili, meselâ
domuz etinin yenmesi gibi), bu ilk karşılaşmanın tartışılan ana konuları olmuştur.
Bu tarihî görüşmede dikkati çeken ve söz konusu görüşmeye damgasını vuran diğer
bir husus ise, günümüzde çokça dile getirilen 'dinlerarası diyalog' kavramının uygulamaya
konduğunun bir göstergesi niteliğindeki gelişmedir: Altmış kişilik Hıristiyan heyetin
Mescid-i Nebevî'de ibadetlerini ifa etmelerine izin verilmesi, İslâm tarihinin oldukça
anlamlı sayfalarından biridir.6
Görüldüğü üzere, daha ilk dönemlerden itibaren Müslümanlarla Hıristiyanlar sahip
oldukları farklı dinî özelliklerin bir sonucu olarak, birbirlerinin dinî esasları
hususunda karşılıklı teolojik tartışmalara girişmişlerdir. Bu kısa araştırmada,
Müslüman yazarların reddiye amacıyla kaleme aldıkları eserlere genel bir bakış yapılacak
ve bunlar içerisinde Kadı Abdülcebbar örneği üzerinde durulacaktır. Söz konusu meseleler,
özel bir literatür olarak nitelendirilebilecek olan er-red 'ale'n-Nasârâ (Hıristiyanlara
reddiye) ya da mezhepler/dinler tarihiyle ilgili müstakil eserlerde (el-milel ve'n-nihal
veya makâlât) işlendiği gibi, mufassal Kelam eserlerinin ilgili kısımlarında da
ele alınmışlardır. Her iki dinî geleneğe ait teologlar arasında geçen karşılaşma
ve dinî tartışmaların bir şahidi konumundaki reddiyeler, genel olarak İslâmî öğretilere
ters düşen birtakım Hıristiyan doktrinlerini konu edinmişlerdir. Genel olarak Müslüman
müellifler, İslâm inançlarına aykırı gördükleri bir kısım Hıristiyan inançlarını,
Kur'an öğretileri üzerine bina edilmiş argümanlarla reddetmeye çalışmışlardır. Teslîs
(üçleme), tecessüd ('enkarnasyon' ya da Tanrı'nın ete kemiğe bürünmesi), İsa'nın
ulûhiyeti ve haça gerilmesi olayıyla ilgili tartışmalar, önceki ilâhi kitapların
tahrife uğradığı meselesi, Hz. Muhammed'in Hz. İsa tarafından müjdelenmesi (tebşîrât)
gibi hususlar, reddiyelerin temel konularını oluşturmaktadır. Özetle, tartışmanın
özü Hıristiyan öğretisinin başlıca iki temel doktrini üzerinde merkezîleşmektedir:
teslîs ve enkarnasyon.
Gerek Hıristiyan gerekse Müslüman teologlar, -birinciler savunma, ikincilerse
red amacıyla- yukarıda belirtilen ana konular ile ilgilenmişlerdir. Muhtelif Hıristiyan
mezheplerine mensup teologlar değişik argümanlar kullanarak söz konusu doktrinleri
açıklamaya ve savunmaya çalıştıkları gibi, Müslüman ilâhiyatçılar da ileri sürdükleri
birden fazla delil vasıtasıyla bu inançların eksiklikleri ve tutarsızlıklarını göstermeye
gayret etmişlerdir. Doğrudan Kur'ân esaslarından etkilenmiş olan reddiyelerde, başlıca
iki temel metodun kullanıldığı görülmektedir: Birincisi, bu inançların Hıristiyan
geleneğinde de yerlerinin bulunmadığını vurgulamak suretiyle, Hıristiyan doktrinleri
ile Hıristiyan kutsal kitabı arasındaki tutarsızlıkları belirtmek, yani 'naklî'
diyebileceğimiz metodun kullanılmasıdır. İkincisiyse, Hıristiyan inançlarındaki
mantıkî tutarsızlıklar ve çelişkileri gösteren 'aklî' metodun kullanılmasıdır. Geniş
reddiye literatürünün birincil maksadı, İslâm inançlarını savunmak suretiyle katıksız
ve hâlis bir monoteizmi desteklemektir. Bu ise, argümanların 'polemik', yani reddiye
yönünün yanında, 'apolojetik', yani İslâm inançlarını savunma amacını da güttüğünü
göstermektedir.
Reddiyeler, genellikle Yakubîler, Nesturîler ve Melkâîler diye gruplandırılan
birden fazla Hıristiyan mezhebine ve dolayısıyla da bunların herbirinin geliştirdiği
Hıristiyan doktrinleriyle ilgili yorumlara cevap vermeye çalışmaktadır. Böylece,
Hıristiyan mezhepleri arasındaki doktrinel farklılıklar, bunları reddeden Müslümanlar
tarafından farklı argüman ve cevapların geliştirilmesine de sebebiyet vermiştir.
Bu tür metinlerin hemen hemen hepsinde, üç Hıristiyan ana grubun tanıtımı yapılıp
öğretilerine cevap verildikten sonra, ilâhî ve beşerî özelliklerin birleşemeyeceği
ve bir arada bulunamayacağının altı çizilmektedir. Genel olarak esas vurgu, ilâhî
ve beşerî alanın birbiriyle karışımının mümkün ve makûl olmadığı prensibi üzerinedir.
Zira İslâmî bakış açısına göre, enkarnasyon (tecessüd), yani ilâhî zatın beden içinde
kendini dünyaya görünür kılması, ya da onda mukîm oluşu (hulûl); Allah'ın birliği,
mutlaklığı ve aşkınlığını tehlikeye sokan ve onunla taban tabana zıt olan anlayışlardır.
Kâdı Abdülcebbâr ve Hıristiyanlık
Diğer dinlerin reddi konusu, asırlar boyunca Kelâm ilminin vazgeçilmez bir parçası
niteliğinde olmuştur. Böylece hemen hemen her mütekellim Kelâm konularını işlerken,
önemli ölçüde diğer inançların reddi konusuna da yoğunlaşmıştır. Ortaçağ Mu'tezile
kelâmcılarından Kadı Abdülcebbâr (ö. 415/1025), gerek Tesbîtü delâili'n-nübüvve'sinde7
gerekse el-Muğnî fî ebvâbi't-tevhîd vel-'adl isimli ansiklopedik eserinde, hem teslîs
hem de Hz. İsa'nın ulûhiyeti inancını tasvir edip ardından teolojik açıdan reddetmeye
çalışmıştır. Bu araştırmada, Hz. İsa'nın ulûhiyetine dair inanç üzerine yoğunlaşılacağı
için, tartışmanın sadece bu yönü ele alınacaktır.
Kâdı Abdülcebbâr, Muğnî'de yer alan reddiyesinin başında, öncelikle Hıristiyan
inançlarını kısaca özetleyip anahatlarıyla bütün Hıristiyanların birleştiği ve birbirinden
ayrıldığı hususların genel bir tablosunu farklı mezhepleri dikkate alarak ortaya
koymaya çalışır. İlâhî kelâmın ittihâd (birleşme, yani enkarnasyon) ile ete kemiğe
bürünerek insanlık uğruna haça gerilip öldürüldüğü esasını bütün Hıristiyanların
temel ittifak noktası olarak zikreder.8 "İstisnâsız bütün Hıristiyanlar", diyor
Kadı Abdülcebbâr, "İsa Mesih'in gerçek Tanrı olup Tanrı'dan geldiğini ve O'nunla
aynı cevherden olduğunu kabul ederler."9 Ortak noktaları belirttikten sonra, farklılıkların
temellendirildiği hususlara dikkat çekerek klâsik üçlü sınıflandırmaya yer verir.
İttihâdla ilgili ihtilâf noktaları, Hz. İsa'da varlığına inanılan iki tabiatın birbiriyle
irtibatı, diğer bir ifadeyle ilâhî tabiatın beşerî olanla ilişiğinin keyfiyeti,
Nestûrîler, Melkâîler ile Yakûbîler arasındaki başlıca ayrılık noktalarını teşkil
eder.10
Enkarnasyonun Reddi
Farklı mezhepleri tanıttıktan sonra, Kadı Abdülcebbâr bunların her birinin anlayış
tarzını redde yönelir. Oğul'un Baba'dan tevellüdüne delil olarak getirilen söz-akıl,
sıcaklık-ateş ve ışık-güneş ikilisi tarzındaki alegorik bir açıklamayı yerinde bulmaz.
Baba ile Oğul'a atfedilen sıfatların ve ikisi arasındaki ilişkinin bu örnekler üzerine
dayanan bir kıyasla mukayese edilemeyeceğini detaylı analizlerle açıklamaya çalışır.11
Müellifimiz, sadece lafzî anlamda değil, mecazî anlamda da 'Tanrı'nın Oğlu' isminin
câiz olmadığı kanaatindedir. Zira mecâzî anlamdaki bir kullanımda bile, Tanrı'nın
ezel sıfatı zedelenmiş olur. Kanaatince, İsa ile başlayan bir Babalık niteliği Tanrı'nın
ezelîliğine leke sürer. Ayrıca mecazî anlamdaki evlat edinmede (tebennî) hem yaş
hem de tür bakımından bir uyumun mevcudiyeti aranır. Meselâ hiç kimse yaşça kendisinden
büyük olan birini evlat edinemeyeceği gibi, bir insanın bir hayvanı evlat edinmesi
de mümkinâttan değildir. Yaradan ile yaratılmışlar arasındaki fark, insan ile hayvan
arasındaki farktan çok daha öte olduğuna göre, böyle bir kavramı Tanrı ile ilişkilendirmek
kesinlikle anlamsızdır. Ayrıca Kadı Abdülcebbâr'a göre, bu kavramın mecazî anlamda
kullanımı kabul edilecek olsa bile, bu konuda Hz. İsa'nın diğer peygamberlerden
bir farkının olamayacağı neticesine varır. Bu durumda sadece İsa'ya değil, diğer
peygamberlerin hepsine de 'Tanrı'nın Oğlu' isminin atfedilmesi lazım.12 Kadı Abdülcebbâr,
'baba' ve 'oğul' isimlerinin İbranice'de sırasıyla 'efendi, sahip, müdebbir' ve
'sâlih, itaatkâr, hâlis kul' anlamında kullanıldığının farkında olmakla beraber,
aslında Hıristiyanların bu manayı aşarak çok daha ileri gittiklerini belirtir. Zira
onlar ilâhî oğulluğu mecazî anlamda değil, hakikî anlamda almışlar ve onlara göre
Mesih İsa gerçek Tanrı'dan gelen gerçek Tanrı'dır ve Baba ile aynı cevherdendir.13
Kadı Abdülcebbâr, akıl ve kıyasa dayanan argümanların ardından kutsal metinlerden
geliştirilen delilleri ele alır. İnciller'de İsa'nın Tanrı'yı "benim Babam ve sizin
Babanız" (Yuhanna 20:17) ve "Babamız" (Matta 6:9; Luka 11:2) şeklindeki nitelendirmeleri
ile Eski Ahit'te geçen Tanrı'nın Davud'a söylediği "Ben ona baba olacağım ve o bana
oğul olacaktır" (II. Samuel 7:14) sözleri Hıristiyanlarca ilâhî oğulluğa delil olarak
getirilen başlıca örneklerdendir. Müellif, cevabında her şeyden önce rivâyet açısından
söz konusu metinlerin mütevâtir olmayıp haber-i âhâd türünden olduklarını belirtir.
Dolayısıyla akîde alanında yeterli bir bilgi ifade etmedikleri gibi dayanak olarak
da kullanılamazlar.14 İkinci husus, Eski Ahit'te Tanrı İsrail'i "oğlum, ilkimdir"
olarak nitelendirmektedir (Çıkış 4:22). Bu durumda Yakub'un da Tanrı'nın oğlu olarak
isimlendirilmesi sonucu çıkmış olur.15 Özetle, Abdülcebbâr'a göre Hıristiyanlar,
kutsal kitaplarına yönelik tavırlarında iki tür hataya düşmüşlerdir: Birincisi nakilde;
ikincisi ise te'vîl alanında yapılmıştır.16
Linguistik açıdan da konuya yaklaşarak tercüme hatalarının etkisine dikkat çeken
kelâmcımız, mecazî anlamlı kelimelerin hakikî anlama gelecek şekilde başka bir dile
aktarılmasının doğru olmadığını vurgulamaktadır. Eski ve Yeni Ahit'teki mecazları
Kur'ân'daki müteşâbihata benzeterek Arapça'dan Farsça'ya yapılan Kur'ân tercümelerinde
de bu tür hataların vukû bulduğuna ayrıca dikkat çekmektedir.17 Bu tür bir hatanın
örneği olarak Yuhanna İncili'nde İsa'ya atfedilen "Benim Babam ve sizin Babanız'a
gidiyorum" (Yuhanna 20:17) sözlerini örnek olarak göstermektedir. Ona göre, aslında
bunun hakikî versiyonu "Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz" iken "elif" ile "ra" (eb-rabb)
harflerinde hataen vuku bulan yer değişimi sebebiyle anlamı tamamen değiştirecek
bir durum ortaya çıkmıştır.18 Halbuki İncil'deki bu cümleye baktığımızda aslında
her iki ifadenin mevcut olduğunu görürüz: "Benim Babamın ve sizin Babanızın, benim
Allahım'ın ve sizin Allahınız'ın yanına çıkıyorum", diyor İsa. Böylece Abdülcebbâr'ın
bu tespiti onun Kitab-ı Mukaddes'e dair bilgisi ile ilgili birtakım sorular akla
getirmektedir. Acaba kendisi doğrudan doğruya Hıristiyan kutsal kitabına erişim
imkanına sahip olmuş muydu, yoksa ikincil kaynaklardan yararlanmak suretiyle mi
nakilde bulunuyor? Şayet kendisi İnciller'i okuma imkânına sahip idiyse, kullandığı
Kitab-ı Mukaddes nüshasının ne tür bir nüsha olduğu ayrıca sorulması gereken başka
bir soru. Söz konusu cümle ile Kitab-ı Mukaddes'ten ziyade Kur'ân âyetine atıfta
bulunmuş olması da muhtemel. Zira "Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz" ifadesi, Kur'ân'da
birden fazla yerde İsa'ya atfedilmektedir (Âl-i İmrân 3:51; Mâide 5:72, 117; Meryem
19:36; Zuhruf 43:64). Buna göre, yukarıdaki tespitini Kur'ân'a dayanarak söylemiş
olması da ihtimaller arasındadır.
Yapılan araştırmalar, Yuhanna İncili'ndeki bu âyetin asırlar boyunca Hıristiyanlarla
Müslümanlar arasında geçen teolojik tartışmalarda en sık kullanılan ve üzerinde
durulan İncil âyetlerinden biri olduğunu göstermektedir. Aynı şekilde, Hıristiyan
inanç tarihi boyunca da merkezî bir yer işgal etmiştir.19 Süryânî ve Arap Hıristiyan
müfesssirleri bunu İsa'da beşerî ve ilâhî iki tabiatın varlığına işaret edecek şekilde
yorumlamışlardır. Oluşturdukları formülasyona göre, "benim Babam" İsa'da hakikî
oğulluğu, "sizin Babanız" kısmınınsa havarîlere yönelik olup ilâhî lutfa dayanan
bir oğulluğu ifade etmektedir. Öte yandan, Müslüman yazarlar söz konusu âyeti İsa'nın
insan-ötesi bir varlık olmadığının ve Tanrı'ya nazaran İsa ile havarîleri arasında
herhangi bir farkın bulunmadığının işareti olarak yorumlayıp anlamışlardır.20 Meselâ
Nestûrî Patriği I Timoteus ile Abbasi halifesi Mehdî arasında geçen diyalog21 ile
Ali b. Rabben et-Taberî'nin (ö. 240/855)22 konuyla ilgili yorumları bu konuda verilebilecek
örneklerdendir.
Mucizevî doğumu sebebiyle İsa'nın ulûhiyetini iddia edenlere karşı Kadı Abdülcebbâr'ın
Câhız'dan aktardığı ve hemen hemen bütün reddiye yazarlarının kullandığı bir açıklama
yer almaktadır. Yaratılış açısından Hz. Adem ile Hz. İsa'yı mukayese eden Kur'ân
âyetine (Âl-i 'Imrân 3:59) dayanan bu argümana göre, Hz. Adem'in ilahî oğulluğu
daha fazla hak etmesi gerekirdi. Zira o, ne kadın ne de erkek etkeni olmadan yaratılmıştır.
Halbuki İsa'nın yaratılışında en azından kadın etkeni mevcuttu.23
Bir diğer husus da mucizeler konusudur. Hz. İsa'nın gösterdiği mucizelerin ilâhî
oğulluğunun bir delili olamayacağını belirtmek üzere diğer peygamberlerden örnekler
getirilir. Çünkü mucize bütün peygamberlerin ortak özelliklerindendir ve dolayısıyla
bu konuda İsa'nın diğer peygamberlere nazaran bir üstünlüğü ve farklılığı yoktur.
Hatta Abdülcebbâr'ın nazarında, tecessüd (enkarnasyon) kabul edilse bile, bunun
İsa'da ortaya çıkması yerine, üzerinde mucizenin gerçekleştiği objede (İsa vasıtasıyla
diriltilen ölü örneği) meydana gelmesi daha anlamlıdır.24 Bütün bu açıklamalardan
sonra vardığı sonuç, İncillerde Hıristiyan inançlarına destek olacak açık delillerin
mevcut olmadığıdır. Ona göre, kendilerini destekleyen delilden mahrum olan Hıristiyanların
tavrı, ileri gelen din adamları ile konsillere tâbi olanları kör bir taklidle takip
etmekten başka bir şey değildir.25
Ne var ki, nakil açısından Hıristiyan kutsal kitaplarının güvenirliğini sorgulamakla
beraber, Kadı Abdülcebbâr'ın kendi tutumunu desteklemek amacıyla yine aynı kutsal
metinlere başvurduğunu görürüz. Kısmî kabul ile kısmî red tavrını benimsediğini
gördüğümüz müellif, Tesbît'te Hz. İsa'nın misyonunun peygamberlikten öte geçmediğini
ispatta Kitab-ı Mukaddes'ten bolca nakillerde bulunur.26 Hıristiyanların kendisine
isnâd ettiklerinin (meselâ Matta 28:19) aksine Hz. İsa Allah'ın birliği, ezelîliği
(kıdem), rubûbiyeti ve hikmetini kabul ederek geçmiş peygamberleri tasdîk etmiştir.27
Hıristiyan teologlarca yazılan apolojilerde Eski Ahit âyetlerinin teslîs ve tecessüd
inancını destekleyecek şekilde te'vîl edildiği görülür. Meselâ "insanı bizim sûretimizde
yaratalım" (Tekvîn 1:26) cümlesindeki çoğul eki teslîs inancına uygun bir şekilde
yorumlanmıştır. Hatta bununla kalmayarak Kur'ân'dan da kendi inançlarını destekleyecek
deliller getirmeye çalışmışlardır. Hıristiyan yazarlar, örneğin âyet el-kürsî'de
(Bakara 2: 255) geçen Allah, Hayy ve Kayyûm isimlerinin, besmeledeki Allah, Rahmân
ve Rahîm'in,28 bazı âyetlerde görülen çoğul eklerinin (Me'âric 70:40; Kadir 97:1)
teslîse; başka âyetlerin (meselâ Beled 90:3) Baba ve Oğul'a işaret ettikleri şeklinde
yorumlanmıştır. Aynı şekilde Hz. İsa'yı kelimetullâh ve rûhullâh olarak nitelendiren
(Nisâ, 4:171) âyet de sıkça kullanılan deliller arasındadır. Bu tutumu benimseyen
Hıristiyan mütekellimlere göre, Hz. Muhammed aslında Hıristiyanlık mesajını getirip
duyurmuş olduğu halde tâbîleri onu gerektiği gibi anlayamamışlardır. Bu tür yorumları
reddeden Kadı Abdülcebbâr, bu tarz bir Kur'ân tefsirini Hz. Muhammed'in tebliğ ettiği
mesajla açıkça çelişkili görmektedir. Zira Hıristiyanları teslîs inançları sebebiyle
açıkça reddeden âyetler göz ardı edilerek yapılmış böyle bir yorumun kesinlikle
kabul edilir ve anlamlı bir tarafı olamaz.29
Kadı Abdülcebbâr'ın nazarında Hıristiyanlar, Eski Ahit peygamberlerine inanıp
onlara tâbi olduklarını söyleseler de aslında onların tebliğ ettiği esaslara uymamaktadırlar.
Çünkü onların tebliğ ettiği esaslar Tanrı'nın katıksız birliğini ifade etmekte idi.
Peygamberlerin hiçbiri, Hıristiyan Tanrı inancını öğretip tebliğde bulunmamıştır.
Dolayısıyla, Hıristiyanların önceki peygamberlerin yolundan yürüdüklerine dair iddiaları
kendi öğretileri ile çelişmektedir. Bilakis, Hıristiyan Tanrı doktrini Grek filozoflarının
görüşlerine dayanmaktadır.30
Abdülcebbâr'a göre, Hz. İsa'nın getirdiği din Roma âdetlerinin kabulü ile deformasyona
uğramıştır. Bunun müsebbipleri de ilk dönem kilise mensupları31 ile İsa'nın mesajını
bozarak Romalılar'a ait uygulamaları İsa'nınkine tercih eden Pavlus'tur.32 Sonuç
olarak, kelâmcımızın nazarında "Romalılar Hıristiyan olmamış, aslında Hıristiyanlar
Romalılaşmıştır".33 Başta İmparator Konstantin'in siyasî güç ve etkisiyle bozulmuş
İsevîlik anlayışı empoze edilerek yaygınlaştırılmış, ardından haleflerince tahrife
devam edilmiştir.34 Aryus gibi ilâhî kelâm olan Mesih'in mahlûk olduğuna inananlar
reddedilmiş, İznik konsili neticesinde kabul edilen inanç formülasyonu Kostantin'in
baskıcı tutumu sonucunda kabul ettirilip yürürlüğe konmuştur. Böylece, İsa'nın ulûhiyetine
dair inanç siyasî baskı ve kılıç zoru ile yaygınlaştırılarak muhalif görüşler susturulmuştur.35
Nihai olarak Hıristiyanlar, hem inanç esasları (usûl) hem de dinî ameller (furû')
konusunda İsa'nın öğretisine ters davranmışlardır.36
Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, Mu'tezile kelâmcısı Kadı Abdülcebbâr'ın
temel amacı Tanrı'yı yaratılmışlık çizgisinden ayırmaktır. Hareket noktası, Kur'ân
öğretisine dayanan ilâhî zât ve sıfatların aşkınlığı anlayışıdır. Her şeyin sahibi
ve müdebbiri olan Allah'ın, çocuk edinmekten münezzeh olduğunu, buna ihtiyacının
bulunmadığını (Yûnus 10:68) ve yer ile gökteki nizamın Allah'ın tekliğine işaret
ettiğini belirten (Enbiyâ 21:22) âyetler, onun çizgisini belirlemiş görünmektedir.37
Dolayısıyla, ona göre teslîs inancı üç Tanrı inancına eşdeğerdir ki, "Hıristiyanlar
üç Tanrı ve üç Rabb'e inanıp tapmaktadırlar" sözü de bunun açık göstergesidir.38
Sonuç olarak Müslüman kelâmcıların Hıristiyanlık'la ilgili görüşlerine genel
bir bakış yapan bu kısa yazımızda, anahatlarıyla teolojik tartışma noktalarının,
takip edilen metodların ve kullanılan argümanların tasvirine çalışılmıştır. Kadı
Abdülcebbâr örneğinde de görüldüğü üzere Hıristiyan teolojisi hakkında geniş bilgiye
sahip Müslüman yazarlar, kendi tutumlarını doğrulamak maksadıyla Kitab-ı Mukaddes'ten
nakillerde bulunmaktan çekinmemişlerdir, tıpkı Hıristiyan mütekellimlerin yine aynı
amaçla Kur'ân-ı Kerim'e başvurmaktan kendilerini alıkoymadıkları gibi. Her iki geleneğe
mensup teologların birbirleri hakkında yazdığı eserlerin bir diğer özelliği de esas
itibariyle kendi dindaşlarına hitâben yazılmış olmalarıdır. Diğer bir ifadeyle,
karşılıklı tartışma yerine, söz konusu metinler, kendi dindaşlarını 'öteki' geleneğin
geliştirdiği argümanlara karşı bilinçlendirmek amacıyla kaleme alınmışlardır. Bu
da kimi zaman 'öteki'nin açıklamalarına kulak vermeyip onları dikkate almamayı ve
yanlış anlaşılmaları da doğurmuştur. Reddiye literatürünün diğer alanlarında olduğu
gibi (meselâ İslâm dairesi içerisindeki mezhepler arası yazılar; Kelâm aleyhtarlarının
Kelâm ilmine yönelik reddiyeleri vs.), dinler-arası polemikler alanında da keskin
bir dilin kullanılmış olması yaygın özelliklerden biridir. İşin bu boyutuna biraz
da dönemin ve şartların getirdiği 'akademik dil' kavramı ve anlayışı içerisinde
bakma ihtiyacı vardır. Öte yandan, teolojik bazda yapılmış tartışmaların gerçek
hayatta aynı toplumu paylaşmaya engel olmadığını da görüyoruz. Yazımızın en başında
belirttiğimiz gibi bu konuda verilecek en güzel örnek, Necrân heyetiyle yapılan
teolojik tartışma ve ardından Hıristiyanların câmi içerisinde ibâdetlerini gerçekleştirmeleri
olayıdır.
Öz
Daha ilk dönemlerden itibaren Müslümanlarla Hıristiyanlar sahip oldukları farklı
dinî özelliklerin bir sonucu olarak, birbirlerinin dinî esasları hususunda karşılıklı
teolojik tartışmalara girişmişlerdir. Bu kısa araştırmada, Müslüman yazarların reddiye
amacıyla kaleme aldıkları eserlere genel bir bakış yapılarak Mu'tezile kelâmcılarından
Kadı Abdülcebbar (ö. 415/1025) örneği üzerinde durulmaktadır. Her iki dinî geleneğe
ait teologlar arasında geçen karşılaşma ve dinî tartışmaların bir şahidi konumundaki
reddiyeler, genel olarak İslâmî öğretilere ters düşen birtakım Hıristiyan doktrinlerini
konu edinmişlerdir. Tartışmanın özü Hıristiyan öğretisinin başlıca iki temel doktrini
üzerinde merkezîleşmektedir: teslîs ve tecessüd. Bu yazı bunlardan ikincisi, yani
Hz. İsa'nın ulûhiyeti inancını teolojik açıdan tartışan ve reddetmeye çalışan Kadı
Abdülcebbar'ın görüşlerinin tasvirine çalışmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kitab-ı Mukaddes, İncil, Hıristiyanlık, Hz. İsa, teslîs, tecessüd
(enkarnasyon), reddiye, polemik, Kadı Abdülcebbâr.
Abstract
From the earliest encounters onward both Muslims and Christians entered into
theological debates regarding each other's principles of faith, as a result of the
differences they hold. This short article gives a general overview of Muslim refutations
of Christianity, followed by an admittedly limited analysis of the medieval Mu'tazilite
theologian, Qâdî 'Abd al-Jabbâr's (ö. 415/1025) contribution to this field. Muslim
polemics of Christianity are the best examples testifying to the encounters and
religious disputes between the theologians of these two traditions. They deal with
particular Christian issues and doctrines that are considered to contradict Islamic
teachings. The central attention of these discussions is directed toward two major
Christian doctrines, Trinity and Incarnation. This paper dealing with the latter,
describes Qâdî 'Abd al-Jabbâr's ideas, the way he discusses and refutes the doctrine
of divinity of Jesus.
Key Words: Holy Book (Old and New Testament), Bible, Christianity, Jesus, trinity,
incarnation, refutation, polemics, Kadı Abdülcebbâr
Dipnotlar
1. Necrân Hıristiyan heyeti hakkında bkz. A. Guillaume, The Life of Muhammad:
A Translation of Ibn Ishaq's Sirat Rasul Allah, Karachi: Oxford University Press,
1978, s. 270-277; İrfan Shahîd, "Nadjrân", The Encyclopaedia of Islam: New Edition,
vol. VII, Leiden-New York: E.J. Brill, 1993, s. 871-872. Ayrıca Hz. Muhammed'in
Necrân'daki Hıristiyanlara gönderdiği mektuplar ile kendilerine verdiği ahit hakkında
bkz. Muhammed Hamidullah, Mecmu'atü'l-vesâ'iki's-siyâsiyye fı'l-'ahdi'n-nebevî ve'l-hilâfeti'r-râşide,
Kahire: Mektebetü's-sekâfıyyeti'd-dîniyye, 1941, s. 92-108.
2. Kilise konsilleri doğrultusunda gelişen Hıristiyan öğretilerini benimseyenler.
Diğer bir ifadeyle, 451 Kadıköy Konsili'nde belirlenen Kristolojik (Mesihbilim)
formülü kabul edenlere verilen isim. Daha sonraki tarihlerde Katolik ve Ortodoks
diye ikiye bölünecek olan ve dönemin Roma imparatoru tarafından (melik) kabul edilen
resmî Hıristiyanlık.
3. 431 Efes Konsili tarafından aforoz edilen İstanbul piskoposu Nestorius'un
(ö. 451 sonrası) Kristolojik (Mesihbilim) öğretilerini benimseyenler. Ayrıca Doğu
Kilisesi ve Doğu Süryânî Kilisesi olarak da isimlendirilmektedirler.
4. İsim itibariyle Antakya piskoposu Yakub Baradey'e (ö. 578) nispet edilen Yakûbîlik,
genel olarak Monofizitler'i ifade etmekle beraber, özellikle Süryânî Ortodoks kilisesi
(Bati Süryânî Kilisesi) mensupları için kullanılmaktadır.
5. Bkz. Daniel Sahas, John of Damascus on Islam. The 'Heresy of the Ishmaelites',
Leiden: E. J. Brill, 1972, s. 2 ve 26; İsmail Taşpınar, 'Doğu'nun Son Kilise Babası
Yuhanna ed-Dımeşkî (649-749) ve İslâm', Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, İstanbul, 21 (2005), s. 25-29.
6. Guillaume, The Life of Muhammad, s. 271-272.
7. Tesbîtü delâili'n-nübüvve'nin Hıristiyanlığa bakışı hakkında bkz. Gabriel
Said Reynolds, A Muslim Theologian in the Sectarian Milieu: 'Abd al-Jabbar and the
Critique of Christian Origins, Leiden: Brill, 2004.
8. el-Muğnî fî ebvâbi't-tevhîd ve'l-'adl, nşr. Mahmûd Muhammed el-Hudayrî, Kahire:
ed-Dârü'l-Misriyye li't-te'lîf, 1963, c. V, s. 80-81.
9. Tesbîtü delâili'n-nübüvve, nşr. Abdülkerim Osman, Beyrut: Dârü'l-'Arabiyye
li't-tibâ'a ve'n-neşr ve't-tevzî', c. I, s. 110.
10. el-Muğnî, c. V, s. 82-84.
11. A.g.e., c. V, s. 102-103.
12. A.g.e., c. V, s. 105.
13. Tesbît, c. I, s. 120-121.
14. el-Muğnî, c. V, s. 110. Bunlardan başka Tesbît'te, yine Hıristiyanların İsa'nın
ulûhiyetinin dayanağı olarak çokça kullandıkları kutsal metinlerinden şunlara da
yer verir: Hz. İsa'nın mucizevî doğumu (Luka 1:26-45), güvercin şeklinde görünen
Kutsal Ruh ile vaftiz edilmesi (Luka 3:21-22), "Şabat'ın Efendisi" ifadesi (Luka
6:5), "Baba'dan başka hiç kimse Oğlu bilmez; Oğul'dan ve Oğlun keşfetmeği dilediği
kimseden başkası da Baba'yı bilmez" (Matta 11:27) ile "İbrahim olmadan önce ben
varım" (Yuhanna 8:58) sözleri. (bkz. Kitab-ı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, İstanbul
1996; Tesbît, c. I, s. 101-104).
15. el-Muğnî, c. V, s. 109-10; bkz. Câhız, el-Muhtâr fi'l-redd 'ale'n-nasârâ,
nşr. Muhammed Abdullah eş-Şerkâvî, Beyrut: Dârü'l-ciyel, 1991, s. 72-75.
16. el-Muğnî, c. V, s. 142-143.
17. el-Muğnî, c. V, s. 111; bkz. Câhız, a.g.e., s. 73, 78.
18. el-Muğnî, c. V, s. 111.
19. Martin Accad, "The Ultimate Proof-Text: The Interpretation of John 20.17
in Muslim-Christian Dialogue (Second/Eighth-Eighth/Fourteenth Centuries)", Christians
at the Heart of Islamic Rule: Church Life and Scholarship in 'Abbasid Iraq, ed.
David Thomas, Leiden: E. J. Brill, 2003, s. 200.
20. A.g.e., s. 202-213.
21. A. Mingana, "The Apology of Timothy the Patriarch before the Caliph Mahdî",
Woodbrooke Studies (Bulletin of the John Rylands Library), 12 (1928), s. 20; ayrıca
bkz. Lejla Demiri, Muslim-Christian Dialogue in the Eighth Century: The Nestorian
Patriarch Timothy I and the Abbasid Caliph al-Mahdî, Roma: Pontificia Università
Gregoriana (basılmamış yüksek lisans tezi), 2004, s. 42-43.
22. Kitâbü'r-redd 'ale'n-Nasârâ, nşr. I. A. Khalife – W. Kutsch, Mélanges de
l'Université Saint Joseph, Beyrut 36 (1959), s. 122, 134-135.
23. el-Muğnî, c. V, s. 108-109; Tesbîtü delâili'n-nübüvve, c. II, s. 426-427;
bkz. Câhız, a.g.e., s. 82-83.
24. el-Muğnî, c. V, s. 124.
25. A.g.e., c. V, s. 144.
26. Tesbît, c. I, s. 111-114.
27. A.g.e., c. I, s. 114 ve devamı.
28. Bu iki âyeti kullananlar arasında meselâ Melkâîler'den Antakyalı Pavlus (ö.
1180) vardır. Ayrıca ona göre teslîs ve enkarnasyon inancı İslâmiyet'teki ilâhî
sıfatlar konusuna benzemektedir. Sonuç olarak, Kur'ân'da geçen haberî sıfatlar statüsünde
kabul edilip değerlendirilmelidirler. (bkz. Muzammil H. Siddiqi, "Muslim and Byzantine
Christian Relations: Letter of Paul of Antioch and Ibn Taymiyah's Response", Orthodox
Christians and Muslims, ed. N. M. Vaporis, Brookline: Holy Cross Orthodox Press,
1986, s. 36.)
29. Tesbît, c. I, s. 115-118.
30. A.g.e., c. II, s. 429-430.
31. A.g.e., c. I, s. 152-56.
32. A.g.e., c. I, s. 156-60.
33. "Vecedte'n-nasârâ terevvemû ve race'û ilâ diyânâti'r-rûm ve lem tecidi'r-rûm
tenessarû", Tesbît, c. I, s. 158.
34. A.g.e., c. I, s. 160-164.
35. A.g.e., c. I, s. 163.
36. A.g.e., c. I, s. 182.
37. A.g.e., c. II, s. 427.
38. A.g.e., c. I, s. 110.