Kur'an ve Sünnet'e Göre Ahlâkın Kaynağı ve Ahlâk-Amel, Değer-Davranış Bütünlüğü

The Origin of the Ethics According to the Qur'an and Sunna
and the Integrity of Ethics-Application, Value-Behaviour

Giriş: Din-Ahlâk İlişkisi

Ahlâkın kaynağı meselesi, asırlar boyu pek çok İslâm alim ve filozofunu meşgul
etmiş, günümüzde de meşgul etmeye devam etmektedir. Bu anlamda ahlâkın yegane kaynağının
din olup olmadığı temel tartışma konularındandır.

Burada öncelikle şunu vurgulamak gerekir ki, her dindar, ahlâklı olmak zorundadır.
Çünkü din, bu dünyada ahlâklı davranmayı öğretir ve esasen Dinin mesajı da bu dünyada
ahlâk ekseninde bir dünya hayatı sürülmesi içindir. Bir anlamda dinlerin ve dolayısıyla
İslâm'ın öğretilerinin temel esprisini ahlâk oluşturur. Şu halde hangi açıdan bakılırsa
bakılsın, dinle ahlâkın yakın bağının olduğu görülür.

Toplumsal meseleleri çözebilmenin en önemli sâiki, sahip olunan ahlâkî değerleri
fark etmek ve bu değerleri hayata geçirebilmekte yatar. Esasen hem değerleri fark
etmek hem de o değerleri ahlâklı davranış bilincine ve dolayısıyla yaşayan birer
insanî haslet haline getirebilmek, son derece önem arz eder. Şu halde ahlak, akla
ve vahye ait ilke ve esasların pratik hayatta somutlaştırılmasıdır. Bu noktada insanın
yaratılışı ve Allah Teâla'nın insana dünyada yüklediği misyon fevkalade ehemmiyeti
hâizdir.

Buradan hareketle şu söylenebilir ki, din, insanî değerleri ortaya koyar ve insana
o değerlere bağlı kalarak yürüyebilme iradesi kazandırır. İnsan o değerleri kendi
özünde, içinde bulur. Kendi dünyasında, kendi vicdanında bulur. Dinin kazandırdığı
irâde ile o değerleri hayata geçirme bilincini ve gücünü kazanır. Dinin ahlâkla
olan ilişkisinin başladığı yer de esasen burasıdır.

Ahlâkî değerler, aslında bulundukları toplumun olduğu kadar bütün insanlığın
da ortak değerleridir. Kişilerin bireysel inisiyatifleriyle, zorlamalarıyla, sübjektif
değerlendirmeleriyle tanımlanabilecek kadar sade, yalın ve köksüz değildir. İşte
burada din önemli bir katkı sağlar. Din toplumun tarihteki inanç ve kültürlerden
süzülüp gelen ve insan olmanın özüyle bağlantılı, ortak, ahlâkî değerleri teyit
ederek, onaylayarak ona ayrı bir güç ve yeni veçheler kazandırır. Dikkat edilirse
Kur'ân-ı Kerîm'de ahde vefadan, adâletten, başkasının hakkına saygılı olmaktan,
başkasını sevmekten, sevgiyle bir arada yaşamaktan söz edilir. "Ben, güzel ahlâkı
tamamlamak üzere gönderildim" buyuran Hz. Peygamber'in (s.a.) pek çok hadisinde
-ki aşağıda bir kısmı değerlendirilecektir- bir dizi ahlâkî değeri ve o değerlerin
davranışa (amel) dönüşme bilinci görülür.

Diğer taraftan İslâm öncesi dönemlerde ifade edilmiş ve her din ve toplum içerisinde
kendine yer bulabilecek ortak miras kabilinden ahlaki değerler bulunmaktadır. "Hikmet
(ahlâki değer) mü'minin yitiğidir, nerede bulursa alır"¹ hadisinden anlaşıldığı
üzere, İslâm, diğer din ve kültürlerle ortak olan bu ahlâkî değerleri yeniden ortaya
koymayıp onlara atıfta bulunmakta, onları onaylamakta, güçlendirmekte ve aksiyona
(amel) dönüştürmektedir.² Zira ahlâk yaklaşık 5000 seneden beri bugünkü tartışma
konuları ve değerleriyle incelenmeye başlanmıştır. Ahlâk ölçüleri ve değerler, Sümer
ve Bâbil dönemlerinde ülkenin temel yönetim ilkesidir. Farâbî, ülkeleri erdemli-erdemsiz
olarak ikiye ayırmıştır. 'Hayır ve iyiliklerin bir arada yaşandığı ülke, erdemli
ülkedir' demektedir. Bu itibarla tarih boyunca insan topluluğunun olduğu her yerde
bazen yazılı, bazen gelenek halinde uygulama alanı bulan ahlâkî değerler vardır.

Uygulanan bu ahlaki değerler, ahlâk ile amelin bütünleşmesi neticesinde bütün
din, kültür ve zamanlarda süreklilik kazanır. Böylece ahlâkî değerler kaygan zeminden
kurtarılarak, bir hayat biçimine dönüşür. Zira ahlâkî değerler tek başına bir şey
ifade etmemektedir. Ahlâkî değerlerin, hayatta vücut bulmuş, yaşayan değerler olması
gerekir. Nurettin Topçu da İsyan Ahlâkı adlı eserinde ahlâklılığın, "Hakk'ın vicdanlarda
hapsolmayıp hareketlerimizde tecellisiyle" mümkün olduğunu ifade etmektedir. Daha
sonra da Topçu, hak, hakikat ve ahlâkın en büyük mümessilleri olarak, ''Ayı bir
elime, güneşi diğer elime verseler davamdan dönmem diyen Peygamberler', 'Çiğnerim,
çiğnenirim Hakk'ı tutar kaldırırım diyen Akifler', içindeki manevi bir sese kulak
vererek tek başına Atina'ya can pahasına karşı koyan Sokrates'ler ve sıska vücuduyla
Büyük Britanya yargıçlarına meydan okuyan Gandhi'leri gösterdiği, ifade edilmektedir.³

Bunun için de konuşmaktan ziyade konuşulan ahlâkî değerlerin davranış bilincine,
hayat tarzına kısaca amel ve aksiyona dönüştürülmesi esastır. Bu noktada kişinin
iradesi, kişinin hayata bakışı ve sorumluluk duygusu öne çıkmaktadır.

Zira insanı yaratan Allah Teâla, ona, kendi ruhundan üfürdüğünü (Secde, 9) ve
onun yeryüzünde halifesi olduğunu (En'am, 165) bildirir. İnsanı diğer canlılardan
ayıran en önemli özelliklerinden biri, onun nefsi ve vicdanı ile birlikte yaratılmış
olmasıdır. Her insanda kendisine kötülüğü emreden bir nefis ve kötülükten nasıl
sakınacağını ilham eden bir vicdan vardır. İnsan vicdanının ilham ettiği sevgi,
fedakarlık, merhamet, tevazu, şefkat, doğruluk, dürüstlük, sadâkat, nezâket ve yardımseverlik
gibi güzel ahlâk özelliklerinin yanı sıra, nefsinden gelen yıkıcı ve olumsuz özelliklere
de sahiptir. Ancak inançlı bir insan vicdanı sayesinde doğru ile yanlışı birbirinden
ayırabilir ve her zaman güzel ahlâkı tercih eder. Böylece Allah Teâla'nın insana
biçtiği değer ve insanı dünyaya gönderirken ona yüklediği misyonun önemi ortaya
çıkmış olur. Aslında bütün bu temel ahlâkî değerler, insan olmanın özüyle alakalı
değerlerdir. Yüce Allah, rahmetinin bir tecellisi olarak insana iki büyük yardımda
bulunmuştur. Birisi, insana düşünce, akıl ve onur vermiştir. İkincisi de ona peygamberler
göndererek, insanın, o verdiği aklın, düşüncenin, ahlâkî değerlerin çizgisinde yürüme
iradesini güçlendirmiştir. Bu anlamda farklı dinlerden söz edilse bile, aslında
tek din söz konusudur. O da Hz. Âdem'den bu yana tüm peygamberlerin tebliğ ettiği
tevhîd dinidir.

Bütün bu izahlardan anlaşılmaktadır ki, ahlâkî veya etik değerin davranışa dönüşmesi
ve bir irade gösterilmesi açısından, dinle ahlâk arasında kopmaz, köklü bir bağ
vardır.

Din-ahlâk ilişkisine dair bu genel girişten sonra ahlâk-amel/aksiyon veya değer-davranış
bütünlüğüne Kur'an ve Sünnet'in yanı sıra Risâle-i Nur'da "edep", "amel-i salih=salih
amel", "medenî davranış" ahlâk ilişkisine dair ifadelerden hareketle izahlarda bulunacağız.
Bu bağlamda dinden bağımsız (seküler) ahlâkın olup olamayacağına dair görüşlere
de atıflarda bulunacağız.

Amel-Ahlâk/Değer-Davranış Bütünlüğü

"Amel-ahlâk " bir başka ifadeyle "değer-davranış" bütünlüğü, ahlâkî değerlerin
kaygan zeminden kurtarılarak, bir hayat biçimine dönüşmesini ifade eder. Bu bir
anlamda ahlakın soyutluktan somutluğa dönüşmesi demektir. Esasen bu oldukça önemli
ve kompleks bir konudur. Zira ahlâkî değerler tek başına bir şey ifade etmez. Ahlâkî
değerlerin, hayatımızda vücut bulmuş, yaşayan değerler olması gerekir. Bunun için
de konuşmaktan ziyade konuşulan ahlâkî değerlerin bir süreç dahilinde davranış bilincine,
hayat tarzına dönüştürülmesi esastır ki, bu tür ilmi toplantıların bu sürece katkısı
büyüktür.

Tabiatıyla bu dönüşümde kişinin iradesi, hayata bakışı ve sorumluluk duygusu
öne çıkar. Yani insanın yalnız kaldığında da, temel ahlâkî değerlere sahip çıkan
ve ona göre davranan bir kişi haline dönüşmesi, ahlâkî değerlerin vicdanlarda kökleşmesini,
tek başına da olsa düşünsel alanda dahi, ona aykırı davranmayı bir bakıma insaniyetini,
onurunu ve yaratılış misyonunu kaybetme kadar tehlikeli görebilme bakışını kazanmasıdır.

Burada, değerin davranışa dönüşmesi ve bir irade gösterilmesi açısından, İslâm
Dini ile ahlâk arasında kopmaz, köklü bir bağın olduğunu görürüz. Çünkü İslam, bize
davranışlarımızın kendi içimizde hesabını verebilmeyi, hiç kimsenin olmadığı bir
yerde bile şeffaflığı, kendimize karşı dürüstlüğü, kendimize karşı hesap verebilir
olmayı, Allah Teâla'ya karşı hesap verebilir olmayı öğütlemektedir. Mesela Kur'ân-ı
Kerîm'de ve Hz. Peygamber'in Sünnet'inde çok özel bir ibadet olarak yer alan namaz
ile ahlâk arasında, dikkatli okunmadığında fark edilemeyen önemli bir irtibat kurulmaktadır.
Buna göre Kur'ân'a göre namaz, insanı bütün kötülüklerden alıkoymalıdır. Bir bakıma
namaz bize, biraz önce ifade edilen ahlâkî değerlere uygun davranış bilinci kazandırmaktadır.
Günde beş defa Allah Teâla'nın huzuruna çıkıp iradesini ve O'nunla irtibatını yenileyen
kişi, namazın dışında da bilincini ve O'nunla bağını devam ettirir ve herkese karşı
böyle bir sorumluluk içinde davranır. Bu açıdan bakılırsa namaz ile ahlâkî davranışlar,
kötülükten kaçınma ve iyiliği, güzelliği yeryüzünde egemen kılma arasında kopmaz
bir bağlantı vardır.

Oruç, hac, zekat gibi İslâm Dini'nin diğer temel ibadetleri ile ahlâk arasında
da benzer şekilde ilişki kurmak tabiatıyla mümkündür. Mesela oruç konusundaki hadisler
incelendiğinde, sadece aç kalan fakat insanlara kötülükte bulunan, kötülükten uzak
durmayan, iyilik ve güzellik peşinde koşmayan kişilerin orucunun yalın bir aç kalma
olarak nitelendirildiği görülür. Bu anlamda gerçek oruç, Yüce Yaratıcı ile kurulan
bağın davranışlara yansıtılabilmesi ve oruçlu geçen bütün zaman diliminin güzellikler
zamanı, iyilikler zamanı, kötülüklerden kaçınma ve kendi kendini denetim altında
tutabilmesi yani manevî-vicdanî oto-kontrol mekanizmasını kurabilmesi ile değer
kazanmaktadır.

Bu itibarla hangi açıdan bakılırsa bakılsın Kur'an ve Sünnet gibi iki temel kaynağa
dayanan İslâm Dini hep ahlâklı olmayı, ahlâklı davranmayı, ahlâkî değerleri hayata
yansıtmayı öğütlemektedir. Zira Kur'an ve Sünnet, medeniyet fıkhının önemli ilkelerini
açıkladığı gibi, zarif ve medenî bir toplumdan beklenen davranış ilkelerini (ahlâk)
de sunmaktadır. Zira medeniyet fıkhı, sonuçta fert ve toplumları medenî davranışa
yani ahlâklı ve zarif olmaya yöneltmiyorsa, hiç bir anlam ifade etmez. Kur'ân-ı
Kerîm, kendisine ilim verildiği halde hayatına tatbik etmeyen veya bu ilmin tam
tersi davranışlar sergileyen kimselerin bu durumunu, verilebilecek en kötü misalle
şöyle tavsif etmektedir:

"Onlara (Yahudilere), kendisine âyetlerimizden verdiğimiz ve fakat onlardan sıyrılıp
çıkan, o yüzden de şeytanın takibine uğrayan ve sonunda azgınlardan olan kimsenin
haberini oku. Dileseydik elbette onu bu âyetler sayesinde yükseltirdik. Fakat o,
dünyaya saplandı ve hevesinin peşine düştü. Onun durumu tıpkı köpeğin durumuna benzer.
Üstüne varsan da dilini çıkarıp solur, bıraksan da dilini sarkıtıp solur."⁴

Hz. Peygamber de faydasız ilimden Allah'a sığınmıştır. İlmin en başta gelen faydası,
sahibinin davranışını olgunlaştırıp ahlâkını güzelleştirmesi, davranışlarını terbiye
etmesidir. Resûlüllah (s.a.) şöyle buyurur: "Allah'ım! Faydasız ilimden, korkmayan
kalpten, tatmin olmak bilmeyen nefisten ve kabul edilmeyen duadan sana sığınırım!"⁵

Şu halde erdemli/ahlâklı davranış, ferdi yücelten ve toplumun gelişip yükselmesine
vesile olan her alanda anlam kazanır. Yani bir toplumun fertleri manevî olarak ibadetle,
fikir ve düşünce olarak ilimle, iktisadî açıdan çalışmayla, ahlâkî olarak erdemle,
sosyal açıdan karşılıklı dayanışma ve yardımlaşmayla, maddî olarak da yeryüzünü
mamur hale getirmekle gelişir ve yücelir.

Ahlâk-amel bütünlüğünün ilk ve en önemli esaslarından biri, bir değer olarak
sahip olduğu ahlâkını medeni davranışa dönüştürebilmesi, medeni olmayan kötü ve
çirkin huylar ile insanı alçaltan davranışlardan Bediüzzaman'ın tabiriyle "ahlak-ı
rezile"'den⁶ kaçınmasıdır. Tabiatıyla bu neyin iyi neyin kötü olduğunu bilmeyi gerektirir.
"Ben, güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim"⁷ ve "Muhakkak Allah, güzel ahlâkı
sever ve çirkin ve insanı alçaltan davranışlardan da hoşnut olmaz"⁸ hadislerinde
olduğu üzere Hz. Peygamber bazen, genel olarak güzel ahlakın öneminden söz ederken
bazılarında ise somut olarak neyin güzel ahlak neyin ise çirkin olduğunu belirtir.

Özellikle ilk olarak zikredilen hadisinde Hz. Peygamber'in, "güzel ahlâk"ı risâletinin
esas gâyesi olarak gördüğü belirtilmelidir. Bu aynı zamanda ahlakın amelle bütünleşmesinde
rol model veya örnek şahsiyetlerin önemini gösterir. Bu itibarla O'nun (s.a.) hayatının
her safhasında güzel ahlâk numunelerini görmek mümkündür. Hz. Peygamber'in güzel
ahlakı risaletinin gayesi olarak değerlendirilmesi, ahlakı, "Dinimiz, dünyamız ve
âhiretimizin mamur olmasına yol açan davranışlar" olarak anlamamıza yol açar. Hz.
Peygamber'in şu duasını da böyle yorumlamak mümkündür: "Allah'ım! Bana işimin ismeti
olan Dinimi ıslah et. Varacağımız yer olan âhiretimi de ıslah et. Benim için hayatı
her hayır hususunda ziyade kıl ve bana ölümü her şerden rahat kıl."⁹

Ahlâki özellikleri kazanmada ahlakı amele dönüştürmede, yukarıda da değindiğimiz
gibi, "örnek şahsiyetler" ve "rol modeller" son derece önemlidir. Bu anlamda Hz.
Peygamber, özelde Müslümanlar genel olarak da bütün insanlık için örnek bir şahsiyettir.
Zira Allah Teâla'nın, geçmiş peygamberlerin bir mîrası olarak, güzel ahlâkın bütün
yönlerinin kendisinde mükemmel mânada temsil edilen ve Kur'an'da "üsve-i hasene=en
güzel örnek" olarak taltif edilen¹⁰ ve hakkında "Muhakkak sen, yüce bir ahlâk üzeresin"¹¹
buyurulan Resûlüllah'ı Müslümanlara göndermesi, özelde bu ümmete genelde ise bütün
insanlığa olan nimetlerin en büyüklerindendir. Zira Allah'tan aldığı ilahi mesajları
O (s.a.), harfiyen hayatına yansıtmıştır. Bu itibarladır ki, Hz. Âişe'ye (r.a.)
Hz. Peygamber'in ahlâkı sorulmuş ve "Onun (s.a.) ahlâkı Kur'an'dan ibarettir"¹²
cevabını vermiştir.

Bu sözüyle Hz. Âişe, Resûlüllah'ın hayatının, Kur'an'ın canlı örneği olduğunu
kastetmiştir. Zira Hz. Peygamber, Kur'an'ı insanlara sözleriyle açıkladığı gibi,
hayatında da Kur'an'ın gereğini uygulamıştır. Bu itibarla, geçmiş peygamberlerin
hayatlarına dair bilgiler kaybolduğu halde, doğumundan vefatına kadar Resûlüllah'ın
sîretinin en ince ayrıntılarına ait rivayet ve bilgileri kaydedilerek nesilden nesile
aktarılmıştır. Özellikle onun (s.a.) peygamberliği ile Medine'ye hicreti sonrası
döneme ait bilgi ve rivayetler çok daha ayrıntılıdır. Her asırda bu konuda pek çok
eser kaleme alınmıştır. Bediüzzaman da Kadı İyaz'ın Şifâ-i Şerif'inin "mucize-i
ahlâk-ı hamîde"yi oldukça güzel beyan ettiğini belirterek Hz. Peygamber'in ahlak
ve şemailini anlatan en önemli ve bereketli kitaplardan birine işaret etmiştir.¹³

Öte yandan ahlâkın davranışa dönüşmesinin en önemli tezâhürü, "medenî davranış"tır.
Medenî davranış, esasen "âdâb-ı muâşeret"ten başka bir şey değildir. Bir anlamda
"adâb-ı muâşeret", medenî davranışın (ahlak) sosyal hayat içerisinde uygulayış biçimleridir.
Hz. Peygamber aşağıda mealini vereceğimiz hadislerindeki özlü ve kapsamlı sözleriyle,
Rabbi, kendisi ve insanlarla olan ilişkisinin ölçüsünü ortaya koymuş, bu açıdan
medeni davranış modelleri (adab-ı muaşeret) sunmuştur:

"Müminlerin îman bakımından en kemâle ermişi, ahlâkı en mükemmel olandır. Sizin
en hayırlınız, kadınlarınıza karşı en hayırlı ve ahlâklı olanınızdır."¹⁴

"Müminlerin iman bakımından en kâmili, ahlâkı en mükemmel olanı ve başkalarıyla
kolayca anlaşıp kendisiyle de kolayca ülfet olunanı ve başkalarına kol kanat gerip
himaye edenlerdir."¹⁵

"Muhakkak kişi güzel ahlâkıyla, geceleri ibadetle gündüzleri de oruçla geçiren
kimsenin derecesine ulaşır."¹⁶

"Nerede olursan ol Allah'tan kork; bir kötülük yaptığınızda onun ardından bir
iyilik yap ki, onu yok etsin. İnsanlara da güzel ahlâk ile muamelede bulunun."¹⁷

Bu itibarla medeni davranışın yani güzel ahlâkın Kur'an ve Sünnet'te yer alan
en önemli hususiyetlerinden birinin, insanlara sertlikle değil, şefkat, müsamaha
ve yumuşaklıkla muamele etmek; yani "geçimli insan olmak" olduğunu söylemeliyiz.
Yine insanlarla muamelede kızgınlığa sebebiyet verecek davranışlarla mücadele etmek,
devamlı kendini haklı çıkarmamak, öfkesine hakim olmak, haklı olduğu bir durumda
bile muhatabına müsamahakâr ve dürüst davranmak, her halükarda dosdoğru olmak, şiddet
ve zorluklar karşısında yumuşaklık göstermek, Sünnet'ten öğrendiğimiz güzel ahlâk
örnekleridir. Allah Teala, Kur'an-ı Kerim'de "(Resûlüm!) Sen af yolunu tut, iyiliği
emret ve cahillerden yüz çevir"¹⁸ buyurur. Diğer bir ayette ise "Sana emredildiği
gibi dosdoğru ol" buyurulmuştur. Hz. Peygamber esasen başka bir yol üzerinde olamazdı.
Şu halde buradaki "ahlâkın kategorik emr"i, esasen ümmet içindir.

Yine Kur'an'da, "ibâdü'r-Rahmân=Rahman'ın kulları" diye nitelenen kimseler hakkındaki,
"Rahman'ın (has kulları onlardır ki, yeryüzünde tevazu ile yürürler ve kendini bilmez
kimseler onlara laf attığında (incitmeksizin) 'Selam!' derler (geçerler)"¹⁹ âyetinde
de, Allah'ın gerçek kullarının ahlâkının ipuçları vardır. Aynı şekilde Allah'ın,
genişliği yer ve gök kadar olan cennet hazırladığını vadettiği müttaki kulları hakkındaki,
"O takvâ sahipleri ki, bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini
yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever"²⁰
âyeti de, sözünü ettiğimiz ahlâk-amel bütünlüğünde örnek şahsiyetlerin önemine işaret
etmektedir.

Câbir'in (r.a.) rivayetine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Sattığı zaman
kolaylık gösteren, satın aldığı zaman kolaylık gösteren ve hakkını talep edip başkası
hakkında karar verirken kolaylık gösteren kimseyi Allah rahmet edip bağışlasın."²¹

Âişe'den (r.a.) rivayet edilen bir hadiste de Resûlüllah şöyle buyurmuştur: "Yâ
Âişe! Şüphesiz ki Allah, refîktir; rıfkı sever. Rıfk karşılığında şiddet ve başkası
için vermediğini verir."²²

Bu hadis, Allah Teâla'nın, başka hiç bir ahlâka yapmadığı muameleyi yumuşak huylu
olmaya (rıfk) yapacağını ve rıfk sahibinin dünyadaki (meşru) isteklerini kolaylaştıracağını,
âhirette de kendisini sevaba nail edeceğini haber vermektedir.

Yine Âişe'den rivayete göre Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz ki yumuşak
davranış kimde olursa, onu ancak zinetlendirir. Bir kimseden de alınırsa, onu lekeler."²³

Bu hadisin sebeb-i vürûdu dair şu olay nakledilir: Âişe (r.a.) bir keresinde,
biraz hırçın ve huysuz bir deveye binmişti. Âişe onu ileri geri çevirmeye başladı.
Bunun üzerine Resûlüllah (s.a.) Âişe'ye, "Ona yumuşak davran! buyurdu.²⁴

Hz. Peygamber'in insanlara rıfk ve müsamaha ile davrandığının en önemli misallerinden
biri de, şu hadistir: Ebû Hüreyre'nin bildirdiğine göre, bir bedevî mescidin duvarına
küçük abdest bozmuştu. Orada bulunan sahâbîler, onu derhal bu fiilinden vazgeçirmek
için oraya koştular. Bunun üzerine Resûlüllah (s.a.), "Küçük abdest bozduğu yerin
üzerine bir kova dolusu su dökün" dedi ve şöyle buyurdu: "Muhakkak siz, zorlaştırıcı
değil, kolaylaştırıcı olarak gönderildiniz."²⁵

Şüphesiz bu ahmak ve kaba bedevînin davranışına karşı gösterilecek en güzel tavır,
kolaylık ve genişliktir. Enes'ten (r.a.) nakledildiğine göre o şöyle demiştir: "Bir
keresinde Resûlüllah ile birlikte yürüyordum. Resûlüllah'ın üzerinde saçağı kalın
Necrân dokuması bir kaftan vardı. Derken bir bedevî bize yetişti ve Hz. Peygamber'in
kaftanından tutup şiddetle çekti. Bu sırada ben Resûlüllah'ın boynu ile iki omuzu
arasına baktım. (Bir de ne göreyim?) Bedevinin kaftanı şiddetli çekişinin etkisiyle
kaftanın (kalın) kenarı Resûlüllah'ın boynunda iz bırakmıştı. Sonra bedevî, 'Yâ
Muhammed! Yanında bulunan Allah'ın malından bana da verilmesini emret!' dedi. Bunun
üzerine Resûlüllah şefkatle bedevîye baktı ve gülerek, ona istediğinin verilmesini
emretti."²⁶

Bu tavrıyla Hz. Peygamber, câhil, usûl ve âdap bilmez bu bedevînin yetişme ortamını
dikkate alıp ona karşı medenî bir insandan beklenen tavrı ortaya koymuştur.

Abdullah b. Mes'ûd'dan nakledildiğine göre, o şöyle demiştir: "Resûlüllah (s.a),
Huneyn savaşı sona erince bazı insanlara ganimetten fazla pay vermek suretiyle diğerlerinden
ayırmıştı. Mesela kalpleri İslâm'a ısındırılmak istenenlerden (müellefe-i kulûb)
olan Akra' b. Hâbis'e yüz deve vermişti. Uyeyne'ye de bir o kadar vermişti. Arap
eşrâfından bazılarına da yine yüz deve vermiş ve böylece Arapların bu ileri gelenlerini
o gün ganimet bölüşümünde başkalarına tercih etmişti. Hz. Peygamber'in bundaki gayesini
anlayamayanlardan biri -ki Vâkidî'nin beyanına göre bu kimse, münafıklardan Ma'teb
b. Kuşey'dir- itiraz ederek, 'Vallahi muhakkak bu, adaletsiz ve Allah rızası gözetilmeyen
bir taksimdir' dedi. Ben, 'Vallahi bu (küstahça) sözü Nebî'ye (s.a.) muhakkak haber
veririm', diyerek durumu Resûlüllah'a haber verdim. Bunun üzerine Resûlüllah (s.a.)
şöyle buyurdu:

'Allah ve Resûlü âdil olmazsa, kim olur? Allah Mûsâ'ya rahmet etsin, o, bundan
daha ağır sözlerle karşılaştı da sabretti (böyle küstahları cezalandırmazdı)."²⁷

Bu kaba ve medenî olmayan tavır sahibinin, henüz İslâm kalplerinde tam olarak
yer etmemiş bu kavmin önde gelenlerinin kalplerini İslâm'a ısındırmak için Resûlüllah'ın,
ileride meyveleri alınacak uygulamasını anlamaları mümkün olamazdı. Böylelikle Resûlüllah,
küçük bir dünyalık karşılığında, İslâm daveti ve önderliği yararına onların velayetlerini
satın almıştır. Kaldı ki Allah Teâla, "Ve'l-müellefeti kulûbühüm=Gönülleri (İslâm'a)
ısındırılacak olanlara"²⁸ buyurarak, zekât mallarından onlara da pay verilmesini
meşru kılmıştır.

Peşin hükümlü bazı kimseler ve kendisini hiç ilgilendirmeyen meselelere müdahale
etmeye kalkışıp bu konuda kendilerinde hak iddia edenlere Hz. Peygamber, affedici
ve ağırbaşlılıkla muamele etmiş ve tıpkı kendisinden önceki büyük (ulü'l-azm) peygamberler
gibi, kendisine yönelik eza ve cefaya sabırla karşılık vermiştir. Bu itibarla Resûlüllah,
hamasetle hareket edip kötü muamelelerin karşılığını vermede aceleci davranan ashâptan
bazılarının bu aceleciliklerini, örnek olması amacıyla kesinlikle onaylamamıştır.

Abdullah b. Mes'ûd'dan nakledilene benzer bir olay da, kalpleri İslâm'a ısındırılacak
olanlara verilmek üzere Yemen'den gelen altın külçesinin dağıtımında yaşanmıştır.
Buna göre bu dağıtım esnasında bir adam ayağa kalkarak, "Biz, bu altına bunlardan
daha layık idik" demişti. Bu söz Resûlüllah'a ulaşınca, 'Ben göktekiler nezdinde
emin olduğum, akşam sabah bana semadan haber geldiği halde, siz bana güvenmiyor
musunuz?' buyurdu. Derken çukur gözlü, geniş alınlı, gür sakallı, başı tıraşlı ve
gömleği yukarıya çekilmiş halde bir adam,

'Ey Allah'ın Resûlü! Allah'tan kork' dedi. Resûlüllah (s.a.),

'Sana yazıklar olsun! Ben yeryüzündeki insanların Allah'tan korkmaya en layık
olanı değil miyim?' buyurdu. Adam sonra dönüp gitti. Arkasından Hâlid b. Velîd,

'Yâ Resûlüllah! Şunun boynunu vurayım mı?' dedi. Hz. Peygamber, buna iltifat
etmedi ve 'Belki ileride namaz kılan biri olur' buyurdu. Hâlid, 'Nice namaz kılanlar
var ki, kalplerinde olmayanı dilleri söylüyor' diye söylenince Resûlüllah şöyle
buyurdu:

'Ben, ne insanların kalplerini açmaya, ne de karınlarını yarmaya memurum!"²⁹

Resûlüllah'ın bu tasarrufunun mâna ve maksatları anlayamayan dar kafalıların
bu mensubu da, O'nun (s.a.) söz konusu tasarrufu hakkında tıpkı daha öncekiler gibi
çirkin sözler sarf etmiş ve böylece sığ düşüncenin tipik bir örneğini vermiştir.
Ne var ki onların bu sığlıklarına rağmen Hz. Peygamber, Hâlid b. Velîd'in teklifini
-ki benzer durumlarda Hz. Ömer'in benzer tekliflerini de kabul etmemiştir- kabul
etmemiş ve onlara Müslüman muamelesi yapmıştır. Zira bir örnek şahsiyet olarak Hz.
Peygamber'in ahlâkında kin değil, affedicilik ve müsamaha esastır.

Mekke'nin fethi sırasında, müşrik olan ve daha önce kendilerinden her tür eza
cefa ve işkenceyi gördüğü kendi kabilesi Kureyşlilere de Hz. Peygamber şöyle demiştir:
"Ey Kureyşliler! Size ne gibi bir muamelede bulunacağımı düşünüyorsunuz? Onlar,
"Senden hayırdan başka bir şey beklemeyiz; (zira sen) iyi bir kardeş ve iyi bir
kardeşin oğlusun!" dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

"Ben sizin için, Yûsuf'un (a.s.) kardeşleri hakkındaki sözünü söyleyeceğim: Size
bir kızgınlık ve kınama yoktur! Serbest ve hür kimseler olarak gidin."³⁰

Resûlüllah (s.a.), bu gibi insanları affederek, onlar nezdinde yeni bir sayfa
açmış; böylece ashâbına da, kin ve kızgınlıklarını bastırmalarını öğretmiştir. Zira
ahlakı bir değer olarak amele dönüştürmek isteyen kişi, başkalarına galebe çalmaya
kalkışmadan önce nefsinin menfi telkinlerini kontrol etmelidir.

Bediüzzaman ve Ahlak-Amel Bütünlüğü

Yukarıda Kur'an ve Sünnet ışığında ele almaya çalıştığımız ahlak-edep-amel ve
medeni davranış bütünlüğü konusuna Bediüzzaman'ın yaklaşımı da tamamen Kur'an ve
Sünnet perspektifindedir. Zira genel olarak değerlendirildiğinde Bediüzzaman'a göre
ahlâkın esasları esasen Kur'an ve Sünnet'te belirlenmiş ve Hz. Peygamber'in şahsında
vücut bulmuştur.

Şu halde Bediüzzaman'a göre Kur'an'ın tebliğcisi Hz. Peygamber bu ahlâka insanları
davet etmiştir. Hz. Peygamber'in ahlâkı Kur'an'dan ibarettir. Bu yukarıda naklettiğimiz
Hz. Aişe'nin "Onun ahlâkı Kur'an'dan ibarettir" sözünün ifadesidir. Bediüzzaman'a
göre O'nun bu ahlâkı insanlara olan davranış ve muamelelerinde ortaya çıkmıştır.³¹
O güzel ahlâkın tamamını şahsında cem etmiştir. Onun ahlâkı en yüce mertebede, sıfatları
da en yüksek derecededir. O bütün mahlukatın kemalinin misali, güzel ahlâkının temsilcisi
ve onun 'üsve-i hasene'sidir. Bediüzzaman bunu şöyle ifade eder:

"Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm'ın Kur'ân'dan sonra en büyük mucizesi kendi
zâtıdır. Yani, onda içtima etmiş ahlâk-ı âliyedir ki, her bir haslette en yüksek
tabakada olduğuna, dost ve düşman ittifak ediyorlar. Hattâ şecaat kahramanı Hazret-i
Ali, mükerreren diyordu: "Harbin dehşetlendiği vakit, biz Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü
Vesselâm'ın arkasına iltica edip tahassun ediyorduk." Ve hâkezâ, bütün ahlâk-ı hamîdede
en yüksek ve yetişilmeyecek bir dereceye mâlikti. Şu mucize-i ekberi Allâme-i Mağrib
Kadı İyaz'ın Şifâ-i Şerif'ine havale ediyoruz. Elhak, o zat, o mucize-i ahlâk-ı
hamîdeyi pek güzel beyan edip ispat etmiştir."³²

Bediüzzaman'ın hayatı ve fikirleri tetkik edildiğinde hayatının her karesinde
ve her bir fikrinde esasen Kur'an'ın ve dolayısıyla Resûlüllah'ın (s.a.) ahlâkının
yansımaları görülür. Kendisindeki bu ahlâkî vasıflardan söz edildiğinde ise o, bunların
kendisine ait olmadığını, bilakis Kur'an'a ait olduğunu belirtmektedir. Bu ise ayrıca
üzerinde durulması gereken başlı başına üstün bir ahlâkî özellik yani tevâzudur.
Kaldı ki Kur'an'ı rehber edinmenin asıl anlamı da budur. Zira O'nun düşüncesinin
iki ana kaynağı vardır: Kur'ân-ı Kerîm ve Kur'an'ın tatbiki olması hasebiyle Hz.
Peygamber'in sünneti ve sîreti. Bu ikincisi, esasen Kur'an ahlâkının amele (amel-i
salihe) değerin davranışa, fikrin aksiyona dönüşmesi, ahlâkın amelle bütünleşmesidir.

Bu açıdan bakılırsa Bediüzzaman'ın nazarında Hz. Peygamber, bütün insanlık için
"medenî davranış modelleri" sunmuştur. Allah'tan aldığı mesajların gereğini önce
kendi hayatında yaşamış ve böylece ümmetine ve bütün insanlığa örnek olmuştur. Bu
itibarladır ki, Bediüzzaman da yaşamadığı yani ahlâk ve amel haline getirmediği
hiç bir şeyi eserlerine yazmamıştır. Eserlerinde yazdıkları bizzat hayatında tatbik
edip amel ettikleridir. Bu açıdan O, Kur'an ve Sünnet ahlâkını hayatında ve eserlerinde
yansıtmış ve böylece özü-sözü bir, değer ve davranışı mutâbık bir alim prototipi
çizmiştir. Mesela, İhlas Risalesi'nde Bediüzzaman, ahlakın ve ahlakiliğin en yüksek
mertebelerini beyan ettiği gibi, "ihlası kıran"³³ hususları da açıklamıştır.³⁴ Esasen
bu Risale (Lem'a), başlı başına bir ahlak-amel bütünlüğü manifestosudur.

Bütün bunlar göstermektedir ki Bediüzzaman, temel olarak hakkaniyet, adalet,
uzlaşma ve dayanışmanın yoğurduğu bir ahlâk anlayışı önermektedir. Bu itibarladır
ki O'na göre seküler felsefeye dayalı etik sistemler, Kur'an'ın beyan ettiği ve
Hz. Peygamber'in hayatında modele dönüşen bu ahlâkî değerlere ulaşamaz. Bu açıdan
bakılırsa O'na göre insanın sadece çalışarak kemale erişebileceğini iddia eden felsefî
etik sistemler kendini kandırmaktadır. Zira Kur'an'ın bazı ayetlerinden de anlaşılacağı
üzere mü'min kalbinde çift yönlü bir aydınlatılma olur. Halbuki inanmayan onun ancak
bir tanesine sahip olabilir.³⁵ Bu itibarla kanaatimizce Bediüzzaman'a göre "seküler
ahlak", nakıs bir ahlaktır ve kemal derecesine ancak dinle bütünleşince ulaşabilir.
"Dinsiz bir Müslüman" ve "gayr-i müslim bir mü'-min" tabirleriyle³⁶ Bediüzzaman'ın
işaret etmek istediği de bu olsa gerektir.

Öte yandan Bediüzzaman'ın ahlâkî değerleri takdimdeki üslûbu da, ayrıca üzerinde
durulması gereken bir husustur. Onun bu üslubu, günümüz dünya toplumuna hitap edecek
şekildedir. Zira Bediüzzaman'ın ahlâkı imanla entegre ederek vurgulaması, hitap
ettiği kimselerde hiçbir kavga, çatışma ve rahatsızlık uyandırmadığı gibi tesirini
de kısa zamanda gösterecek özellikler taşır. Bunda onun insan fıtratına uygun yorum
ve tahlillerinin etkisi olduğu kadar, ortak insanlık dilini konuşmasının da payı
vardır. Zira Bediüzzaman evrensel bir dil kullanmaktadır. Tebliğimizin başında da
ifade ettiğimiz üzere ahlâkî ilkeler aslında evrenseldir ve çoğunlukla onları tek
bir kültüre mal etmek doğru değildir. Bu sebeple evrensel bir üslup ve dil kullanıldığında
farklı dil, din ve ırka mensup insanların aklı ve kalbi üzerinde etkili olmamak
mümkün değildir.

Risale-i Nur'un ilgili bölümleri dikkatle tetkik edildiğinde Bediüzzaman'ın ahlâk
anlayışında, yukarıda hadis perspektifli olarak değindiğimiz "edep" kavramının önemli
bir yeri olduğu görülür. Hatta onun ahlakı takdim etmedeki merkezi kavramlarından
birinin "edep" olduğu söylenebilir. Muhaddislerin daha ziyade ahlâkla ilgili hadisleri
tasnîf için kullandıkları "edep" kavramı, oldukça geniş kapsamlıdır ve hayatın her
alanını kapsamaktadır. Sadece temel hadis kaynaklarının "edeb" bölümlerinde yer
alan bazı hadisleri zikretmek bile bu konuda yeterlidir.³⁷ Zira kaynaklarda bu konularda
sahih ve hasen nitelikli pek çok hadis bulunmaktadır. Bu hadislerin tamamı, bir
temel konu etrafında dönmektedir ki o da, ahlâk güzelliği, edep, adab-ı muaaşeret
ve "medeni davranış"tır.

Sayıları 644'ü bulan Buhârî'nin bu eserindeki başlıkları tek tek burada sayacak
değiliz. Ancak örnek olması bakımından "edep" ana başlığı altında yer alan bu alt
konu başlıklarından bir kısmını zikretmekte fayda mülahaza etmekteyiz. Böylece Bediüzzaman'ın
"Sünnet-i Seniyye edeptir…" sözünün isabeti ortaya çıkacaktır. Bu konu başlıklarından
bazılarını şunlardır:

"Ana-babaya iyilik etmek", "ana-babaya güzel sözler söylemek", "ana-babasına
lanet edene Allah da lanet eder", "müşrik ana-babaya iyilikte bulunmak", ölümlerinden
sonra ana-baba adına iyilik etmek", "babanın dostları ile alakayı kesmemek", "babasından
önce oturmayıp onun önünden yürümemesi", "sıla-i rahimde bulunmanın gerekliliği",
"akrabaya yakınlık derecesine göre iyilikte bulunmak", "zalim ve kötü ahlaklı akrabayı
ziyaret edenin fazileti", "üç kız kardeşin geçimini temin eden kimse", "babanın
edepli olması ve çocuğuna iyilik etmesi", "komşuların hal ve hatırını sormak", "komşusuzluk,
insanı huzursuz kılar", "komşulara yemek dağıtılması", "küçük bir iyilikle bile
olsa, komşunun komşuya iyilikte bulunması", "Yahudi komşu", "ister itaatkâr isterse
günahkâr olsun herkese iyilikte bulunmak", "yetimi gözetenin fazileti", "iyilikte
bulunana iyilikle mukabelede bulunmak", "yaptığı iyilik kişinin yardımcısıdır",
"her iyilik bir sadakadır", "Müslüman, kardeşinin aynasıdır", "hayra yönelten, onu
bizzat yapan gibidir", "insanlara karşı güler yüzlü ve mutlu görünmek", "insanlar
arasında sevilip sayılmak", "ülfet kurmak", "büyüklere saygı", "küçüklere karşı
merhamet", "eş ve çocuklara karşı şefkatli ve merhametli davranmak", "hayvanlara
merhametle muamele etmek", "hasta ziyaretinin fazileti", "inanmayanlara ziyarette
bulunmak", "sır tutmak", "hediye vermek ve kabul etmek", "misafire hizmet ve ikram",
misafirlikte ev sahibini zora sokacak şekilde uzun süre kalmamak", "kişiyi en beğendiği
isimle çağırmak", "müsâfaha etmek", "selâm vermek", "bir meclise girildiğinde, oturuş
halkası nerede bitiyorsa orada oturmak", "izinsiz iki kimse arasına girmemek."

Burada ancak küçük bir kısmını zikrettiğimiz edebe dair bu konu başlıklarının
hemen hemen hayatın her alanını kapsadığı görülmektedir. Hadis kaynaklarında bu
konuların her biriyle ilgili hadis veya hadisler bulunmaktadır. Bu da göstermektedir
ki, muhaddislerin ahlâkla ilgili hadisleri tasnif etmek için kullandıkları "edeb"
kavramı, oldukça geniş kapsamlı olup hayatın her alanını kapsamaktadır. Şu halde
ahlâk ve medenî davranış, hayatın tamamına hakim olan davranışlar bütünü olmaktadır.

Bediüzzaman da "edep" kavramını hayatın tamamına hakim olan davranışlar olarak
görmektedir. Zira "Sünnet-i Seniyye edeptir, hiçbir meselesi yoktur ki, altında
bir nur, bir edep bulunmasın" sözü³⁸ ile o, Kur'an'ın hayata tatbiki olan sünnetin
özünü edep ve ahlâkın oluşturduğunu vurgulamaktadır.

Dikkat edilirse burada Bediüzzaman, "Sünnet-i seniyyede edeple ilgili pek çok
değer vardır" dememiş doğrudan Sünnet'in tastamam ve bütünüyle edepten ibaret olduğunu
ifade etmiştir. Bu ifade, Hz. Peygamber'in ahlâkı sorulduğunda Hz. Aişe'nin "Onun
ahlâkı Kur'an'dır" mealindeki ifadesine benzemektedir. Burada da Hz. Aişe "Onun
ahlâkı Kur'an'a benzer" dememiş doğrudan Kur'an'ın kendisi olduğunu bildirmiştir.
Şüphesiz bu durum, her yönüyle ahlak-ı hamide sahibi olmayı, bütün azalarıyla ahlakı
kuşanmayı gerektirir.

Öte yandan Bediüzzaman, Sünnet'teki edebe, "Sünnet-i seniyyedeki edep, o Sâni-i
Zülcelâlin hudutları içinde bir mahzı edep vaziyeti takınmaktır"³⁹ diyerek açıklık
getirmiştir. Buradan anlaşılmaktadır ki onun edepten kastı, her an Allah'ı görüyormuşçasına
hareket etmek, dolayısıyla her an Allah Teala'nın murakabesi altında olduğunun bilincinde
"ihsan" kıvamında bir kullukta bulunmaktır. Bunun ise Kur'an ve Sünnet'i azami ölçüde
tatbik ile mümkün olacağı, Hz. Peygamber'i örnek alarak O'nun ahlakıyla ahlaklanmakla
gerçekleşeceği izahtan varestedir. Zira bütün Kur'an ayetleri ve hadisler, zevk,
estetik değerler ile yaratılış arasındaki ahenk ve dengeyi koruma, itidalli hareket
etme, sağlam bir fikrî temele, merhametli bir kalbe sahip olma ve nihayet bütün
bunların yönlendirmesiyle hayatı anlamlandıracak işlere (hayır işleri) yönelmede
insanoğluna rehberlik etmektedir. Bu noktada Bediüzzaman'a göre ahlak ile itidal
arasında bire bir ilişki olduğuna dair değerlendirme⁴⁰ anlamlıdır. Kur'an'da itidal,
daha ziyade "vasatıyye=orta yol", kavramı olarak karşımıza çıkar. Bu açıdan bakılırsa,
"Kur'an ve Sünnet'in özü, ifrat ve tefritten uzak itidal ve vasatıyye'dir" demek
abartı olmayacaktır.

Orta, normal, âdil, mutedil, hayırlı anlamlarına⁴¹ gelen "vasatıyye", esasen
iyi ve kötünün ortası, iki tarafı eşit olan bir nesnenin ortası,⁴² tarafları eşit
olan şey⁴³ ve merkezin kutuplara olan uzaklığını eşit hale getirip taraflara eşit
mesafede durmak⁴⁴ anlamlarına gelir. Bir başka deyişle vasatıyye, ifrat ve tefritin
ortasını bulmak, bunlara karşı eşit mesafede durmak, kısaca itidal üzere olmak diye
tanımlayabiliriz. İsraf ve cimrilik arasında orta yol olan cömertlik buna örnektir.⁴⁵
Nitekim yukarıda da zikredildiği üzere Kur'an ve Sünnet'teki kullanımlar buna uygundur.⁴⁶
Kur'an ve Sünnet'teki bu genel vasatıyye ve itidal anlayışından hareketle Bediüzzaman,
her türlü aşırılığı (ifrat-tefrit) ahlaksızlık olarak değerlendirmiştir. Zira ona
göre bütün peygamberler ve erdemli insanların davranışları, ifrat ve tefritten uzak
dengeli, mutedil ve vasatıyye üzere olmuştur.⁴⁷

Ahlâkın ve yukarıda medenî davranış olarak ifade ettiğimiz "edeb"in yansımalarından
biri de, İslâm'ın, Müslüman'dan her gün yerine getirmesini istediği hayır işleri
(sadaka-i cariye)dir. Bu esasen yukarıda da üzerinde durduğumuz ahlâkın amele, değerin
davranışa dönüşmesidir. Mesela toplumdaki açların doyurulması, yaralının tedavi
edilmesi, hastaların şifa bulmalarına vesile olunması, giyecekleri olmayanların
giydirilmesi, hasta ve düşkünlere yardım elinin uzatılması gibi, Müslüman'dan yapılması
istenen hayır işlerinin pek çok yöntemi bulunmaktadır. İslâm'ın üçüncü rüknü olan
zekât müessesesi de esasen bu gayeye matuftur. Ancak ahlaki kıvamı yakalamış İslam
toplumunun fertleri zekat vecibesinin ile yetinmeyip onun ötesinde hayırda yarışan
müminlerdir. İlk İslam toplumunun fertleri olan sahabede de gördüğümüz üzere, bu
özellik onların en temel ahlâkî özelliklerindendir.

Ebû Hüreyre'den rivayete göre de Resûlüllah şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz Allah
Teâla kıyâmet günü, 'Ey Ademoğlu! Senden yiyecek istedim; beni doyurmadın!' diyecek.
Ademoğlu: 'Ey Allah'ım! Seni nasıl doyurabilirim ki! Sen âlemlerin Rabbisin!' diyecek.
Allah Teâla,'Bilmez misin ki, filan kulum senden yiyecek istedi, sen onu doyurmadın.
Bilmez miydin ki, onu doyurmuş olsan; bunu benim katımda bulacaktın!' buyuracak.

'Ey Ademoğlu! Senden su istedim; beni sulamadın!' diyecek Ademoğlu, 'Ey Allahım!
Ben seni nasıl sularım! sen alemlerin Rabbisin!' cevabını verecek. Allah Teâla,
'Filan kulum senden su istedi; ona su vermedin! Onu sulamış olsaydın bunu (n karşılığını)
benim nezdimde bulurdun! buyuracaktır."⁴⁸

Dikkat edilirse bu hadiste, sözü edilen hayır işlerinin Allah katındaki değerini
göstermek amacıyla son derece etkileyici bir tasvir yapılmıştır. Zira Allah Teâla
bu tasvirinde, kullarının yine kullardan temin edeceği açlık, susuzluk gibi ihtiyaç
ve istekleri, "Senden yiyecek istedim; beni doyurmadın!… Senden su istedim; beni
sulamadın!" buyurarak, kendi mukaddes zatına nisbet etmiştir.

Şu halde, bu hadisi işitip hayır işlerine yönelmeyen, yaratılanlara yardım için
iradesini ortaya koymayan kimseler, öz itibariyle ahlakının dumura uğraması ve dolayısıyla
kalbinin katılaşması neticesinde hayır işlerinden mahrum bırakılmış kimselerden
başkası olmayacaktır. Bu durum aynı zamanda, Bediüzzaman'ın ifadesiyle "ahlâk-ı
rezîlenin" hem sebebi hem de sonucudur. Zira ona göre fert ve toplumların fesadının
ve kötü ahlâkın esas kaynağı, iki anlayışta (kelimede) gizlidir:

Birincisi, "Ben tok olsam, başkası açlıktan ölse bana ne."

İkincisi ise, "İstirahatım için zahmet çek; sen çalış, ben yiyeyim."⁴⁹

Bediüzzaman daha sonra birinci anlayışın devasının zekat olduğunu ikincisinin
devasının ise, faizin yasaklanması olduğunu; ancak insanların bu Kur'an fermanına
kulak vermediğini ifade etmiştir. Bu çarpıcı ifadeleriyle Bediüzzaman, esasen günümüz
toplumlarının fesadında önemli rolü olan "bencillik", "benmerkezcilik" gibi tamamen
su-i ahlâk (ahlak-ı rezile) ile alakalı iki noktaya dikkatimizi çekmiştir.

Sonuç

Netice olarak şunu söyleyebiliriz ki, Bediüzzaman'ın ahlak telakkisinde ahlak-amel,
değer-davranış bütünlüğü son derece önemi haizdir. Ahlakın amele dönüşmesinde ise
o, kanaatimce iki hususun önemine daha ziyade vurgu yapmıştır:

1. Bir örnek şahsiyet, ahlak abidesi olarak Hz. Peygamber

2. Bu örnek şahsiyetin (Hz. Peygamber) sünnetinin bütününde tezahür eden "edep".

Esasen bu iki husus, bir değer olarak ahlakını amele ve davranışa dönüştürmek
isteyen kişi için önem arz eder. Zira Bediüzzaman, bir yandan Kur'an tabiriyle "üsve-i
hasene" olan ve "büyük bir ahlak üzere gönderildiği" bildirilen Hz. Peygamber'in
şahsiyetini bir rol model olarak öne çıkarırken diğer taraftan da, "Sünnet-i Seniyye
edeptir…" sözüyle, O'nun (s.a.) ahlakının tezahürlerinin Sünnet'le ortaya çıktığını
ifade etmektedir.

Öz

Din, bu dünyada ahlâklı davranmayı öğretir ve esasen Dinin mesajı da bu dünyada
ahlâk ekseninde bir dünya hayatı sürülmesi içindir. Bir anlamda dinlerin ve dolayısıyla
İslâm'ın öğretilerinin temel esprisini ahlâk oluşturur. Şu halde hangi açıdan bakılırsa
bakılsın, dinle ahlâkın yakın bağının olduğu görülür.

Konuşulan ahlâkî değerlerin davranış bilincine, hayat tarzına kısaca amel ve
aksiyona dönüştürülmesi esastır. Bu noktada kişinin iradesi, kişinin hayata bakışı
ve sorumluluk duygusu öne çıkmaktadır.

Bu çalışmada Kur’an ve Sünnet'e göre ahlakın kaynağı ele alınmakta, Bediüzzaman'ın
fikirlerinde de yararlanılarak ahlaki değerlerin hayat tarzına dönüştürülmesinin
önemi örnekleriyle incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler: Kur’an, Sünnet, ahlak, amel, değer-davranış

Abstract

Religion teaches to be ethical in this world and the message of the religion
seeks for a life in this world around the axis of ethics, actually. In this sense,
the basic essence of the religions and Islam is constituted of the ethics. Thus,
it is very clear that religion and ethics has very close connections.

It is very essential that the discussed ethical values are being practices in
life, or are enacted. At this point, the will, world-view and the feeling of responsibility
of each individual are the essential factors.

This work tries to examine the origin of the ethics according to the Qur'an and
the Sunna. It also investigates the significance of the transformation of the ethical
values to a life-style inspring from the views of Bediüzzaman.

Key Words: Qur'an, Sunna, ethics, practice, value-behaviour

Dipnotlar

1. Tirmizî, İlim, 19; İbn Mâce, Zühd, 15.

2. Yahudi ve Hıristiyan kültüründen süzülüp gelen ve hukuki ve ahlaki öğreti
ve değerlerin İslam'daki durumunda bir değerlendirmede yöntem olarak kullanılan
"şer'u men kablena", "israiliyyat", ve "hikmet" kavramları hakkında geniş bilgi
için bk. Özcan Hıdır, Yahudi Kültürü ve Hadisler, İstanbul (İnsan Yayınları) 2006.

3. Topçu, Nurettin, İsyan Ahlakı, İstanbul 1995, s. 20-21 (Mustafa Kök'ün önsözü).

4. el-A'râf, 7/175-76.

5. Bu ve buna benzer diğer hadisler için bk. Müslim, Zikir, 73; Ebû Dâvûd, Vitir,
32; Tirmizî, Deavât, 68; Nesâî, İstiâze, 13, 18, 21, 64; İbn Mâce, Mukaddime, 23;
Duâ, 2, 3; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 167, 198, 340, 365, 451; III, 192, 255.

6. Mektubat, 9. Mektup, Envar Neşriyat, Istanbul 2003, s. 34.

7. Hadisin bir başka rivayetinde ise, "mekârime'l-ahlâk=güzel ahlâk" yerine,
yine aynı mâna verilebilecek olan, "sâliha'l-ahlâk" ifadesi kullanılmıştır. Hadis,
muteber hadis musannefatında "mekârime'l-ahlâk" şeklinde değil de "husne'l-ahlâk"
lafzıyla geçmektedir (bk. Muvatt', Husnü'l-hulk, 8; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II,
381. Metinde zikredildiği şekilde Ebû Hüreyre'den rivayet edilen bu hadis, İbn Sa'd'ın
Tabakât'ında (bk. I, 192), Buhârî'nin el-Edebü'l-müfred'inde (bk. s. 273), Hâkim'in
Müstedrek'inde ve Beyhakî'nin Şuabu'l-îman'ında yer almaktadır.

8. Bu hadisi Hâkim, Sehl b. Sa'd'dan rivayet etmiştir (bk. Sahîhu'l-Câmiu's-sağîr,
Hadis no: 1889).

9. Müslim, Zikir, 71; Nesâî, Sehv, 89; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 399.

10. el-Ahzâb, 33/21.

11. el-Kalem, 68/4.

12. Bu ve Resûlüllah'ın ahlâkı ile ilgili diğer hadisler için bk. Müslim, Müsâfirîn,
139; Ebû Dâvûd, Tatavvu', 26; Tirmizî, Birr, 69; Nesâî, Kıyâmu'l-leyl, 2; İbn Mâce,
Ahkâm, 14; Dârimî, Salât, 165.

13. Mektubat, 19. Mektup, Envar Neşriyat, İstanbul 2003, s. 179.

14. Tirmizî, Rada', 11; Îmân, 6.

15. Hadisi Ebû Nuaym ve Taberânî Evsat'ta Ebû Saîd'den rivayet etmiştir. Sahîhu'l-Câmiu's-sağîr'de
de hadis Elbânî, hasen olarak görmüştür (bk. Hadis no: 1231).

16. Ebû Dâvûd, Edeb, 7; Muvatta', Hüsnü'l-hulk, 6.

17. Tirmizî, Birr, 55; Dârimî, Rikâk, 74; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 153, 158,
169, 228.

18. el-A'râf, 7/199.

19. el-Furkân, 25/63.

20. Âl-i İmrân, 3/134.

21. Buhârî, Büyû', 16; İbn Mâce, Ticâret, 28; Mâlik, Muvatta', Büyû', 100.

22. Müslim, Birr, 77.

23. Müslim, Birr, 78.

24. Müslim, Birr, 78.

25. Buhârî, Vudû', 58; Edeb, 80; Ebû Dâvûd, Tahâret, 136; Tirmizî, Tahâret, 112.

26. Buhârî, Libâs, 18; Edeb, 68; Humus, 19; İbn Mâce, Menâsik, 30; Libâs, 1.

27. Buhârî, Humus, 19; Müslim, Zekât, 140.

28. et-Tevbe, 9/60.

29. Müslim, Zekât, 144; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 4.

30. Bu rivayeti İbn Hişâm Sîre'sinde (bk. II, 274) ve İbnü'l-Cevzî, İbn Ebi'd-Dünyâ
tarikiyla el-Vefâ'sında zikretmiştir. Ancak Irâkî'nin İhyâ'nın hadislerinin tahricinde
de belirttiği üzere, bu rivayet zayıftır.

31. Mektubat, 19. Mektup, Envar Neşriyat, İstanbul 2003, s. 212.

32. Mektubat, 19. Mektup, Envar Neşriyat, İstanbul 2003, s. 179.

33. Lem'alar, 21. Lem'a (İhlas Risalesi), Envar Neşriyat, İstanbul 2003, s. 164.

34. Bu konudaki görüş ve değerlendirmeler için bk. Duran, Bünyamin, Akıl ve Ahlak,
İstanbul 2002, s. 100.

35. Abdullah Draz, Kur'an Ahlakı, İstanbul 2002, s. 39.

36. Mektubat, 9. Mektup, Envar Neşriyat, İstanbul 2003, s. 34.

37. Buharî'nin el-Câmiu's-sahîh'inin "Edeb" bölümü, toplam 256 hadis ihtiva etmektedir.
Bununla birlikte aynı eserin Nikâh, İsti'zân, Tıp, Rikâk, Et'ime, Eşribe ve Temennî
gibi bölümleri de, konuyla yakından ilgili hadisler ihtiva etmektedir. Müslim'in
Sahîh'inde bulunan "Âdâb" bölümünde de 45 hadis yer alır. Ne var ki, "Selâm" bölümündeki
155, "Birr"de bulunan 166 ve "Elfâz mine'l-edeb" kısmındaki 21 hadis de, "Âdâb"
bölümündeki 45 hadise ilave edilebilir. Ayrıca Sahîh'in değişik bölümlerinde bulunan
konuyla alakalı diğer hadisler de, aynı şekilde mütâlaa edilebilir. Ebû Dâvûd'un
Sünen'inin "Edeb" bölümü ise, konuyla ilgili 180 değişik konu başlığı altında beş
yüzden fazla hadis ihtiva eder. Öte yandan Buhârî, konuyla ilgili hadisleri özel
olarak öne çıkarak bu konuda müstakil bir kitap telif etmiş ve bu eserdeki hadisleri
Sahîh'indekilerden ayırmak için de ona, el-Edebü'l-müfred ismini vermiştir. Bu eserinde
o, Sahîh'inde olduğu gibi, hadislerin en üst derecede sahih hadisin şartlarını taşımasını
şart koşmamıştır. el-Edebü'l-müfred'de Buhârî, toplam 1322 hadise yer vermiştir.

38. Lem'alar, 11. Lema, Envar Neşriyat, İstanbul 2003, s. 54.

39. Lem'alar, 11. Lema, Envar Neşriyat, İstanbul 2003, s. 54.

40. Bk. Duran, Akıl ve Ahlak, s. 106.

41. "Vasat" kelimesinin muhtelif kullanımları ve bu kullanımlara yönelik anlamları
için bk. İbn Fâris, Mu'cemu mekâyîsi'l-luga, VI, 108; İbn Manzûr, Lisânü'l-Arab,
VII, 427-30.

42. Bk. Rağıb, Müfredât, s. 543; Âsım Efendi, Kamûs, II, 524.

43. Feyyûmî, Misbâh, s. 822.

44. Zemahşerî, Keşşâf, I, 98.

45. Ancak "vasat/vasatıyye" terimi dikkatle incelendiğinde onun, kullanıldığı
yere göre değer ve anlam ifade ettiği farkedilir. Zira bu terim, bazan ifrat ve
tefrit gibi iki mezmum kutbu olan bir şey hakkında kullanılır. Bazan da övülen ve
yerilen diye iki kutba sahip bir şeyin ortası olmak anlamında kullanılır ki, "hayır"
ve "şer" arasındaki vasat/orta yol da bunun misalidir. Bu ikinci durumdaki "vasat",
düşüklükten kinayedir. Zira buna göre "vasat adam" denildiğinde, onun övgüye layık
biri olmadığına dikkat çekilmektedir (Bk. Rağib, Müfredât, s. 544. Ayrıca bk. Cevherî,
Sıhâh, I, 568).

46. Bu konudaki Kur'an âyetlerini yukarıda beyan etmiştik. Hz. Peygamber de bazı
hadislerinde bu yönde emir ve tavsiyelerde bulunmuştur. Mesela bir hadislerinde
O (s.a.v.), "Allah'tan cenneti istediğinizde Firdevs'i isteyin. Zira Firdevs, cennetin
en hayırlı (evsat) yeridir" (Buhârî, Cihâd, 4; Tirmizî, Cennet, 4) buyururken diğer
bir hadisinde de, "…Amellerin en hayırlısı orta (mutedil) olanıdır" (Deylemî,
Firdevs, II, 331) buyurmuştur.

47. Bu yöndeki değerlendirmeler için bk. Duran, Akıl ve Ahlak, s. 106, 107.

48. Müslim, Birr, 43.

49. İşaratü'l-İ'caz, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul 2001, s. 49; Sözler, 25. Söz,
Yeni Asya Neşriyat, İstanbul 2001, s. 373; Mektubat, 22. Mektup, s. 273.