The Cure for Crisis Generalizing Alms and Charity, Leaving Interests

Son zamanlarda hemen tüm dünya ülkelerini tesiri altına alan iktisadi
bunalımlar ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan, isim noktasında her kesimin üzerinde
ittifak ettiği “ekonomik kriz”, ister-istemez her kesimi ve hepimizi kendisiyle
meşgul etmektedir.

Bize göre bu problemin çıkış nedeni sermayenin tekelleşmesi, bunun
tehlikeli boyutlara ulaşması ve dolayısıyla sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın olmaması
sebebiyle toplumun fertleri arasındaki gelir dağılımı dengesinin aşırı derecede
artmasıdır. Bu durum ise fakirlerin ve fakirliğin artmasını netice vermektedir.
Hatta zamanla üretici ve satıcı durumundaki zengin kesim dahi malını satamaz hale
düşerek, kendilerini de fakir hale getirerek, kendi elleriyle kendi kuyularını kazmışlardır.
Zamanla tüm toplum fakirleşmektedir.

Ortaya çıkan bu olumsuz konuda düşüncesi ve söyleyecek sözü olanlar
elbette ki çareler ve çözüm önerileri üreteceklerlerdir. Bu bir zorunluluk arz etmektedir.
Bu konuda pek çok çözüm önerileri sunulabilir. Ben bu yazımda, özellikle, İslam’ın
yoksulluğu ve fakirliği ortadan kaldırıcı bazı prensiplerini tespite çalışacağım.

İslam’da fakirlik ve yoksullukla mücadele önemli bir yer tutmaktadır.
Dinin temel kaynakları olan Kur’an ve hadislerde, yoksul, düşkün ve fakirlere yardım
edilmesini yani sermayenin tek elden çıkarılıp, yayılmasını, dolayısıyla sosyal
refahın yaygınlaştırılmasını, daha açık bir ifade ile yoksulluğu değil, varlığı
paylaşmayı veya yoksullukta değil, varlıkta eşitliği teşvik edici pek çok ifade
yer almaktadır. Diğer insanlara karşı duyarlı olabilmek ve kazancını yoksullarla
paylaşmak, İslam’ın esaslarındandır. İslam, bireylere paylaşım ruhu kazandırmayı,
böylece birbirinden haberdar olan, sosyal duyarlılığı gelişmiş ve yardımlaşmanın
had safhaya ulaştığı bir toplum oluşturmayı amaçlamıştır.

Bu kısa çalışmamda, İslam’ın bu amaca ulaşmak için nasıl bir metot
izlediğini, yoksullukla mücadele etmek ve yoksulluğu ortadan kaldırmak için ne gibi
tedbirler aldığını ve bu bağlamda zekât ve sadakayı teşvik ile faizi yasaklamasının
buradaki rolünü ortaya koymaya çalışacağım.

1. İslam’ın Sosyal Dayanışmaya Verdiği Önem

İnsan sosyal bir varlıktır. Bu özelliğinden dolayı toplum içinde
yaşamaktadır. Toplumda bulunan her bireyin diğer insanlara karşı yerine getirmesi
gereken birtakım görev ve sorumlulukları bulunmaktadır. Bunlardan biri de, fakir
ve yoksul kimselerin yardımına koşmak, sıkıntılarını gidermek ve onlara toplum içerisinde
bir yer hazırlamaktır. Fakir ve yoksul kimselerin sıkıntılarına ortak olmak ve onların
ihtiyaçlarını karşılamak ise, sosyal dayanışma ruhunun bireylere kazandırılmasıyla
mümkündür.

Sosyal dayanışma, toplumdaki her ferdin, kendi üzerinde topluma
karşı yerine getirilmesi gerekli olan birtakım görev ve sorumlulukların bulunduğunu
hissetmesi ve imkânları nispetinde toplum yararına sağlamış olduğu maddi ve manevi
katkılardır.

Sosyal dayanışma bilincine sahip olan insanlar, nemelazımcılıktan
kaçınır, fakiri gözetir, yetimi barındırır, güçsüze ve yolda kalmışa yardım ederler.
Böylece toplumda zayıf ve güçsüzlerin ihtiyaçlarının giderildiği bir ortam sağlanır.
Zenginle fakir arasındaki uçurumlar ortadan kalkar. Karşılıklı sevgi ve saygı bağları
kuvvetlenir.

Bütün emir ve yasaklarında insanın yararını gözeten ve insanın mutluluğunu
amaçlayan İslam, sosyal dayanışmayı sağlayıcı ve sosyal duyarlılığı geliştirici
prensipler ortaya koyan bir dindir.

İslam’ın özünü oluşturan tevhit inancı, en mükemmel ve ideal bir
sosyal kaynaşma ve dayanışmayı sağlayıcı bir prensip olma özelliği taşımaktadır.

İslam sosyal dayanışmayı sağlamak amacıyla yardımlaşmayı teşvik
etmiştir. Öncelikle zengin Müslümanlara zekât farz kılınmıştır. Bunun yanında Müslümanlar
hayır yapmaya ve sadaka vermeye yönlendirilmiştir. “Veren el alan elden üstündür
(hayırlıdır)”¹ buyrularak, başkaları için harcamada bulunan kimselerden
övgüyle söz edilmiştir.

İslam fakirin gözetilmesini, yetimin barındırılmasını, yolda kalmışlara,
yoksul ve düşkünlere yardım edilmesini Müslümanlara bir görev olarak yüklemiştir.
Hatta “bir Müslümanın kendisi için istediğini başka bir Müslüman kardeşi için de
istemesi”² imanın tamamlayıcı unsuru olarak görülmüş ve “komşusu açken
tok yatanların gerçek mümin olamayacakları”³ ifade edilmiştir.

Kur’an’da Müslümanlar hayır yapmaya, fakir ve yoksul kimselere yardımda
bulunmaya teşvik edilmektedir. Konumuzla ilgili bazı ayet meallerine göz atalım:

“Onlar Rablerinin rızasını dileyerek sabrederler, namazı kılarlar,
kendilerine rızk olarak verdiğimiz şeylerden gizli ve açık olarak bağışta bulunurlar
ve kötülüğü iyilikle savarlar. Bu dünyanın sonunda güzel bir akıbet işte onlar içindir.”⁴

“Allah’ın kitabını okuyan, namazını kılanlar, gizli ve aşikar olarak
kendilerine verdiğimiz rızıktan Allah yolunda bağışta bulunanlar asla zarar etmeyecek
bir ticaret umarlar.”⁵ “İman eden kullarıma söyle: Namazı dosdoğru kılın.
Alış-veriş ve dostluğun fayda vermeyeceği gün gelmeden, size verdiğimiz rızıkların
bir kısmını gizli ve açık olarak hazır yollarında bağışlayın.”⁶

“Gerçek iyilik, yüzünüzü doğuya ve batıya çevirmek değildir. Asıl
iyilik, Allah’a, Ahiret Günü’ne, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanmak, Allah
rızası için yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilencilere, boyunduruk
altında bulunan köle ve esirlere sevdiği maldan bağışta bulunmak, namaz kılmak,
zekât vermektir.”⁷

“Onlar içleri çektiği halde, yiyeceği yoksula, öksüze ve esire yedirirler.”⁸

“Sadaka veren erkek ve kadınlara, Allah’a güzel bir ödünç verenlere
kat kat karşılık veririr; ayrıca onlara cömertçe verilecek bir mükafat vardır.”⁹

Ayetlerde görüldüğü gibi, dini inançla ihtiyaç sahiplerine yardım
etme bir birinin tamamlayıcı unsuru olarak sunulmaktadır. Dini inancın kuvveti,
yardımlaşmayı teşvik edici bir işlev görmektedir. İnsanlar ahiretteki mükâfat ile
yardımlaşmaya teşvik edilmektedir. Ahirete iman ile yardımlaşma arasında ilişki
kurulmaktadır. İhtiyaç sahiplerine yardımda bulunan kimselerin fedakârlık yönüne
dikkat çekilmektedir.

Buna göre zengin Müslümanların zekat ve sadakalarını fakir, yoksul,
yetim, kimsesiz ve darda bulunanlara vermeleri, sosyo-ekonomik farklardan ileri
gelen bölünmeleri ortadan kaldırarak toplumsal dayanışma ve kaynaşmanın gerçekleştirilmesinin
canlı tablosunu oluşturur.

İslam sosyal dayanışma duygusunu fertlere kazandırmakla güçlü ve
duyarlı bir toplum oluşturmayı amaçlamıştır. Böyle bir toplumda, insanlar birbirine
sıkı sıkıya bağlıdır. Birbirlerinin sıkıntılarından anında haberdar olurlar. Fakir,
kimsesiz, işsiz ve güçsüzler dışlanıp bir kenara itilmezler.

Hadislerde sosyal duyarlılığı gelişmiş ve aralarında dayanışmayı
sağlamış müminler şöyle tasvir edilmektedir:

“Müminin mümine karşı durumu, bir parçası diğer parçasını sımsıkı
kenetleyip tutan binalar gibidir.”¹⁰

“Müminler birbirini sevmekte, birbirine acımakta ve birbirlerini
korumakta bir vücuda benzerler. Vücudun bir uzvu hasta olduğu zaman diğer uzuvlar
da bu sebeple uykusuzluğa ve ateşli hastalığa tutulurlar.”¹¹

Dinin verdiği bu mesaj etrafında bütünleşme ve bunun sağladığı “biz”
şuuru, o toplumda yaşayan bireyleri başkalarına karşı son derece duyarlı ve hassas
hale getirirler.

Dini duyarlılığı gelişen insanlar, fakir ve yoksul kimseleri düşünür,
onlara yardımda bulunurlar. Böylece dini duyarlılık toplumsal dayanışma ve bütünleşmeyi
sağlayıcı, fertleri fakir ve yoksulların ihtiyaçlarını karşılamaya yönlendirici
bir görev üstlenir.

İslam’da muhtaç durumda olan kimseleri gözetme, fakir ve yoksul
kimselerin ihtiyaçlarını karşılama bağlamında özellikle zekat ve sadakanın ön plana
çıkarıldığını görmekteyiz. Önce zekat üzerinde duralım.

2. Yoksullukla Mücadelede Zekâtın Rolü

Zekat, sözlükte bereket, nema, artma, çoğalma, temizlik ve kurtuluş
anlamlarına gelmektedir.

Istılahta (dini manası) ise “ortalama refah düzeyinin üzerindeki
yükümlülerin, belirli şartları taşıyan mal varlıklarının muayyen bir miktarını,
muayyen bir zaman sonra hak sahibi bulunan alt gelir sahiplerine ulaştırılmak üzere
Allah rızası için vermeleri”¹²dir.

Zekat İslam’ın beş esasından biridir. Mali bir ibadettir. Âkil,
baliğ ve hür olup nisap miktarından fazla mala sahip olan her Müslümana farzdır.

Zekât Kur’an’da otuz iki yerde geçmektedir. Hemen bütün ayetlerde
genelde namazla birlikte yer almaktadır.

Kur’an’da zekât vermenin önemi ve zekât veren kimselerin özellikleri
hakkında şu ayet-i kelimelere bakalım:

“Allah’ın dinine yardım edenlere, Allah mutlaka yardım eder. Şüphesiz
ki Allah pek kuvvetli ve izzetlidir. Onları yeryüzüne yerleştirip güçlendirdiğimizde
namazı kılarlar, zekatı verirler.”¹³

“Namazı kılın, zekatı verin, önceden kendiniz için yaptığınız her
iyiliği Allah’ın katında bulacaksınız. Şüphesiz Allah yapmakta olduklarınızı hakkı
ile görür.”¹⁴

“Onlar, ne ticaret ne de alış-verişin kendini Allah’ı anmaktan,
namaz kılmaktan ve zekat vermekten alıkoymadığı insanlardır. Onlar, kalplerin ve
gözlerin allak bullak olduğu bir günden korkarlar.”¹⁵

“Mallarından bir kısmını, kendilerini temizleyip arıtacak bir sadaka
olmak üzere al.”¹⁶

Ayetlerden anlaşıldığına göre Allah’ın rızasına kazanmak ve ahirette
mükâfat elde etmek düşüncesi, fertleri mallarından zekât vermeyi öngörmektedir.
Zenginlerin malında fakir ve yoksul kimselerin hakkı bulunmaktadır. İhtiyaç sahiplerine
yardımda bulunanlar, bu sayede Allah’ın rızasını kazanacak ve kurtuluşa erecek kişilerdir.
Onların yegâne yardımcısı Allah’tır ve yaptığı hayırların karşılığı boşa çıkmayacaktır.

Kur’an’da ayrıca zekâtın nerelere verilebileceği hususuna açıklık
getirilmektedir.

“O halde sen, akrabaya, yoksula, yolda kalmışa hakkını ver. Allah’ın
rızasını isteyenler için bu en iyisidir. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.”¹⁷

“Sana (Allah yolunda) ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: Maldan
harcayacağınız şey, ebeveyn, yakınlar, yetimler, fakirler ve yolcular için olmalıdır.
Şüphesiz Allah yapacağınız her hayrı bilir.”¹⁸

“Sadakalar (zekâtlar) Allah’tan bir farz olarak ancak, yoksullara,
düşkünlere, zekât toplayan memurlara, kalpleri İslam’a ısındırılacak olanlara, kölelere,
borçlulara, Allah yolunda çalışanlara, yolda kalmışlara mahsustur. Allah her şey
iyi bilen, hikmet sahibidir.”¹⁹

Görüldüğü gibi zekâtın harcanacağı yerler toplumun bütün zayıf ve
aksayan noktalarına yöneliktir.

Zekât insandaki cimrilik gibi kötü huyları kaldırarak onun yerine
cömertlik, iyilik, yardım ve hayırseverlik gibi güzel huyları ikame eder. İnsanı
vermeye ve iyilik yapmaya alıştırır. İnsandaki merhamet duygusunu geliştirir, insanı
inceltir ve yumuşatır.

Zekatla, zengin ile fakir arasında diyolog sağlanması amaçlanarak
yerine getirilmesi hususunda zengine bir mükellefiyet, dini bir sorumluluk yüklenmektedir.
Fakirlik ve yoksulluk gibi toplumların en yaygın hastalıklarını tedavi etmek için
İslamiyet’in başvurduğu zekât müessesesi, aynı zamanda sosyal adalet ve sosyal dayanışmayı
da sağlayan çok önemli bir ibadettir.

Buna göre zekâtın sosyal açıdan amacı, fakir, yoksul, yetim, sahipsiz
ve darda kalmış olan kimselerin elinden tutmak, onların ihtiyaçlarını karşılamak
ve toplumdaki durumlarını iyileştirmektir.

Zekât sayesinde ihtiyaçları karşılanan kişilerle maddi durumları
iyi olanlar arasında bir kaynaşma meydana gelir. Zengin ile fakir arasındaki uçurumlar
ortadan kalkar. Yoksul insanların sayısı günden güne azalır. Böylece toplumda sosyal
düzen ve huzur sağlanır. Toplumsal dayanışmanın temelleri atılır. Zekâtın yanı sıra
sadakanın da yoksul kimselerin ihtiyaçlarının karşılamadaki rolüne de şu şekilde
değinebiliriz.

3. Yoksullukla Mücadelede Sadakanın Rolü

Önce sadaka ile ilgili yapılan bazı tanımlara yer verelim:

Sadaka, insanın isteyerek kendi arzusu ile yaptığı bağışlardır.

Sadaka, insanın malından Allah için muhtaç kimselere verilmek üzere
çıkardığı vergidir.

Sadaka, zekât ve fitreden hariç olmak üzere eli geniş, durumu müsait
olanların ihtiyaç sahiplerine, sıkışık durumda bulunanlara yaptıkları ayni ve nakdi
yardım ve teberrudur.

Sadaka, zekâttan farklı bir harcama türüdür. Zekâtta bir zorunluluk
söz konusudur. Nisap miktarı mala sahip olan Müslümanlar zekât vermekle mükelleftir.
Yerine getirilmediğinde büyük günah, inkâr edildiğinde ise İslam’dan çıkmış sayılacak
kadar önem arz eden bir ibadettir.

Sadaka gönüllü olarak bağışta bulunup iyilik yapmak kategorisinde
ele alınmaktadır.

Buna göre sadaka, genellikle Kur’an’da fakir ve düşkün kimselere
gönüllü olarak, Allah rızası için yapılan yardımlar olarak yer almaktadır. Kur’an’da
sadaka adı altında gönüllü bağışta bulunanlardan şu şekilde söz edilmektedir.

“Sadakalarınızı, kendilerini Allah yoluna adamış, yeryüzünde dolaşmayan
ve utangaçlıklarından dolayı da bilmeyenlerin zengin sandıkları yoksullara verin.
Onları yüzlerinden tanırsın, onlar yüzsüzlük ederek insanlardan bir şey istemezler.
İyilik olarak yaptığınız her bağışı Allah şüphesiz bilir.”²⁰

“Mallarından Allah yolunda harcayanların durumu, her başağında yüz
dane olmak üzere yedi başak veren danenin durumu gibidir. Allah dilediğine kat kat
verir.”²¹

“Onlar, kendi iştahları olduğu halde bile yiyeceği yoksula, öksüze
ve esire yedirirler. Biz sizi sırf Allah rızası için doyuruyoruz, sizden bir karşılık
ve teşekkür beklemiyoruz derler.”²²

“Allah rızasını kazanmak ve ruhlarındaki cömertliği kuvvetlendirmek
için mallarını hayra sarf edenlerin durumu, bir tepede kurulmuş bir bahçeye benzer
ki, üzerine bol yağmur yağmış da iki kat ürün vermiştir. Bol yağmur yapmasa bile
bir çisinti düşer (de yine ürün verir). Allah yaptıklarını görmektedir.”²³

“Allah’a karşı gelmekten sakınanlar… Onların mallarında, muhtaç
ve yoksullar için bir hak vardır.”²⁴

Ayetlerden anlaşıldığına göre, zorunlu olmadıkları halde sırf Allah
rızası ve cömertlik duygularını kuvvetlendirmek için ihtiyaç sahiplerine harcamada
bulunanlar Allah tarafından mükâfatlandırılacaklardır. Bu kimseler sadece Allah’ın
rızasını istemektedirler ve kullardan en ufak bir karşılık beklememektedirler. Fakirlere
bağışta bulunduklarında malları azalmamakta, aksine kat kat artmaktadır.

Toplumda bazen fakir ve yoksulları küçümseyen, fakirlere sadaka
verenleri kınayan kimselere rastlamak mümkündür. Hatta bazen, fakirler için “çalışsın
para kazansın”, “benimle birlikte mi kazandı” diyenler dahi çıkmaktadır. Kur’an’da
bu sözleri söyleyen, sadaka verenleri eleştiren ve fakiri gözetmeyenler kınanmaktadır:

“Sadakalar hususunda müminlerden gönüllü verenleri ve güçlerinin
yettiğinden başkası bulunmayanları çekiştirip onlarla alay edenler var ya, Allah
işte onları maskaraya çevirmiştir. Ve onlar için elem verici azap vardır.”²⁵

“(Hesap gününde) Malını toplayıp kimseye hakkını vermeden saklayanı
çağıran… Alevli bir ateş vardır… Namazı kılanlar… Mallarında yoksula ve yoksuna
hak tanıyanlar… Böyle değildir.”²⁶

“Yoksulların yiyeceği ile ilgilenmezler.”²⁷

“Hayır! Doğrusu siz yetime ikram etmiyorsunuz, yoksulu yedirmeye
birbirinizi teşvik etmiyorsunuz. Haram – helal demeden mirası yiyorsunuz. Malı aşırı
biçimde seviyorsunuz.”²⁸

“Dini yalanlayanı gördün mü? İşte o, yetimi itip kakar, yoksulu
doyurmaya teşvik etmez.”²⁹

Zekât ve sadaka vermeye teşvik edici ayetlerde, muhtaç kimselere
yardımda bulunanlarla bulunmayanların temel özellikleri vurgulanmaktadır. Dini duyarlılığı
olanlar yardımda bulunurken, olmayanlar yardımda bulunmamaktadır. Dolayısı ile dini
inanç, fakiri ve yoksulu gözetmenin buna bağlı olarak da toplumsal dayanışmanın
temelini oluşturmaktadır.

Ayetlerin yanı sıra, hadislerde de sadaka ile ilgili olarak teşvik
edici ifadelere rastlamaktayız:

“Veren el, alan elden üstündür.(hayırlıdır)”³⁰

“İnsan ölünce üç şey hariç artık ameli kesilmiş olur. O üç şey,
ölenini hayırla anan ve duada bulunan bir evlat, faydalı ilim ve (devamlı olarak
hayırdan istifade edilen) sadaka-i cariyedir.”³¹

Hadiste ifade edilen “sadaka-i cariye” Müslümanların üzerinde oldukça
etki bırakmıştır. Bu etkinin sonucu olarak Müslümanlar, vakıf müesseseleri ve muhtelif
hayır kurumları tesis etmişlerdir.

İnsanlardan bazıları ellerinde bulunan malı, tükenebileceği endişesi
ile hayır yoluna harcamaktan ve fakirlere tasadduk etmekten kaçınmaktadırlar. Oysa
yüce Allah Kur’an’da böyle bir düşünceye kapılmanın yanlışlığını ortaya koymakta
fakir ve yoksullara harcamada bulunanların mallarında bir eksilme olmayacağını ve
aksine artışın yaşanılacağını belirtmektedir.

“De ki: Rabbim, kullarından dilediğine verir ve (dilediğinden de)
kısar. Siz hayra ne harcarsanız Allah onun yerine başkasını verir. O rızık verenlerin
en hayırlısıdır.”³²

Sadakanın yoksullukla mücadeledeki yolu bağlamında “sadaka-i fıtr”’dan
da söz edebiliriz. “Sadaka-i fıtr” Ramazan ayının sonuna yetişen ve asli ihtiyaçlarının
dışında nisap miktarı kadar bir mala sahip bulunan her Müslümanın vermesi gereken
bir sadakadır.

Fakir, yetim, yoksul ve kimsesizlerin ihtiyaçlarını karşılamaya
yönelik verilen böyle bir yardım yoksulluğun ortadan kaldırılması açısından önemli
bir değere sahiptir.

4. Zekat ve Sadakada Dikkat Gerektiren Hususlar

Zekat ile sadakanın layık oldukları mevkilerini bulması için birkaç
şart vardır:

1. Sadakayı vermekte israf olmaması

2. Başkasından alıp başkasına vermek suretiyle halkın malından olmayıp
kendi malından olması

3. Minnetle in’amın bozulmaması

4. Fakir olmak korkusuyla sadakanın terk edilmemesi

5. Sadakanın yalnız mala ve paraya münhasır olmadığı bilinmesiyle,
ilim, fikir, kuvvet, amel gibi şeylerde de muhtaç olanlara sadakanın verilmesi

6. Sadakayı alan adam, o sadakayı sefahatta değil, hacat-ı zaruriyesinde
sarf etmesi lazımdır.”³³

5. Faizin Terk Edilmesi

Zekat ve sadaka ile ilgili yukarda sıraladığımız ayet-i kerimeler
ile hedeflenen aslında bir medeniyet tasviridir. Bu medeniyet, toplumsal dayanışma
ve yardımlaşma temelleri üzerine kurulmuştur. Orada insanlar birbirinin kardeşidir.
Hatta bütün kâinatı dost ve kardeş varlıklarla dolu gösteren iman nuru, insanlar
arası ilişkilere de bu hakikati parlak bir şekilde yansıtır. Kardeşlik duyguları
içindeki insanlardan beklenen şey ise birbirini göz etmek, kendisi kadar kardeşini
de sıkıntıda gördüğü zaman elinden tutup onu sıkıntısından kurtarmaktır.

Faize gelince: Öyle bir medeniyetin temeline konabilecek en tehlikeli
bir dinamit varsa işte budur. Bu münferit bir olay veya basit bir kural ihlali değildir.
O bir virüstür ki, girdiği yerde bütün insani değerler tehdit altında demektir.
Artık orada kardeşlik, muhabbet, fedakarlık, yardımlaşma, dayanışma, sevgi ve saygı
gibi şeylerden söz edilmez.

Her şey ve herkes ekonomik değeri kadar bir anlam taşır. Eğer bir
kimse ihtiyaç içine düşmüş veya borçlanmışsa, onun bu hali bile borç veren kimse
için bir kazanç ve fırsat vesilesi olarak kabul edilir.

Kur’an, güçlük içinde olan kimsenin borcunu ertelemeyi emreder,
hatta bütünü ile bağışlamaya teşvik eder.³⁴

Faizci anlayış ise, borçlunun o güçlüğünü de ayrıca bir kar aracına
dönüştürür. Bağışlamak, merhamet etmek gibi kavramların ise o lügatte asla yeri
yoktur.

Kısaca İslam medeniyetinin, yardıma muhtaç bir kardeş gördüğü yerde;
faizci anlayış onu yolunacak bir kaz olarak görür.

İslam medeniyeti zenginleri yoksulların yardımına koştururken, faiz
uygarlığı yoksulların eliyle zenginleri semirtir.

İşte bu zehirleyici niteliği sebebiyledir ki faiz Kur’an tarafından,
“Allah ve Resulü ile savaş halinde olmak şeklinde tanımlanmıştır.”³⁵
Kim bilerek ve isteyerek ve bu ilahi yasağı çiğnemekte ısrar ederse onun ile Allah
ve Resulü arasında bir harp var demektir. Böylesine şiddetli bir tehdit karşısında
bir müminin ürpermemesi düşünülemez.

Böyle bir tehdidi işittikten sonra müminlere düşen şey, bu mücadelede
Allah ve Resulünün safında olduğunu bilmektir ki, bu da, bir yandan hayatında faize
karşı topyekun bir savaş açmak, bir yandan da zekat ve sadakayı hayatının temel
ilkesi haline getirmek demektir.

“Ribâ İslâma zarar-ı mutlaktır. Ribâ atâlet verir, şevk-i sa’yi
söndürür. Ribânın kapıları, hem de onun kapları olan bu bankaların her dem nef’i
ise, beşerin en fena kısmınadır. Onlar da gâvurlardır. Gâvurlardaki nef’i, en fena
kısmınadır; onlar da zâlimler. Her dem zâlimlerdeki nef’i en fena kısmınadır. Onlar
da sefihlerdir. Âlem-i İslâma bir zarar-ı mutlaktır. Mutlak beşer her dem refahı
nazar-ı şer’îde yoktur. Zîrâ harbî bir gâvur hürmetsiz, ismetsizdir; demi hederdir…³⁶

Sonuç

Ayet ve hadislerde, insanları ihtiyaç sahiplerine yardımda bulunmaya
teşvik edici, yönlendirici ve motive edici pek çok ifade yer almaktadır. Hayır yoluna
harcamada bulunanların malında eksilme olmayacağı, Allah’ın yanında kat kat karşılık,
cömertçe verilecek bir ödül, kurtuluşa erme, hayır yapanların amelinin devam edeceği,
veren elin alan elden üstün olduğu, harcamada bulunmanın Allah’a karşı gelmekten
sakınmanın bir özelliği olduğu gibi ifadeler, fakir ve yoksulların ihtiyaçlarını
karşılamaya motive edici ifadelerdir.³⁷ Böyle kimseler, içleri çektiği
halde yoksula yedirme, gönüllerin ve gözlerin döneceği günden çekinme, kullardan
bir şey beklemeyip sadece Allah’ın rızasını gözetme³⁸ hasletlerine sahiptirler.

Ayrıca mallarını hayır işlerine harcayanların durumu, bir ayette
“bir tepede kurulmuş ve iki kat ürün veren güzel bir bahçeye”³⁹, diğer
bir ayette ise ”her başağında yüz dane olmak üzere yedi başak veren daneye”⁴⁰
benzetilmektedir. Böylece hayır-hasenatta bulunanların malının azalmayacağı, aksine
kat kat artacağı vurgulanmaktadır.

Bunun yanında israf yasaklanmakta⁴¹,
cimrilik hoş görülmemekte⁴² ve cömert olma teşvik edilmektedir.⁴³

Bütün bu ifadeler, insanları yoksul kimselerin ihtiyaçlarını gidermeye
yönlendirmede son derece önemli bir etkiye sahiptirler ve bu ifadelerde toplumsal
bir faydanın hedeflendiği ortadadır. Böylece son derece duyarlı, başkalarını düşünen,
fakir ve yoksulların ihtiyacını karşılayan bir insan modeli oluşturulmaya çalışılmıştır.
Bu sayede toplumda fakir ve zengin arasındaki uçurumlar ortadan kaldırılarak, en
üst düzeyde bir toplumsal kaynaşma ve bütünleşme amaçlanmaktadır.

Fakir ve yoksullara yapılan harcamalarda öne çıkan iki kavram zekat
ve sadakadır. Farz olan zekâtın yanı sıra, Kur’an’da sadaka vermeye ve gönüllü harcamada
bulunmaya yönelik olarak çok sayıda teşvik ifadesi yer almaktadır. Zekat ve sadaka
maddi bir fedakarlıktır. Bunun yanında fakir ve yoksulların ihtiyaçlarını karşılamaya
ve bu sayede onların sevindirmeye yönelik harcama türü olarak ifade edebileceğimiz
sadaka-i fıtr da önemli bir yardımlaşma aracıdır.

Kur’an, insanları sosyal duyarlılığa davet etmektedir. Paylaşım
ahlakı, Kur’an’ın hedeflediği insan profilinin en başta gelen özelliklerinden biridir.
Paylaşım ahlakı gelişen insanlar, yoksula, düşküne yardım eder, yetimi barındırır.
Fakir ve yoksul kimselerin ihtiyaçlarını karşılar bu sayede zengin ve fakir kaynaşır.
İnsanlar arasında dayanışma duyguları güç kazanır. Sevgi ve saygı bağları kuvvetlenir.
Bu durum milli ve manevi bağlarımız ve bütünlüğümüz açısından son derece önemlidir.

Sonuç olarak diyebiliriz ki, yardımlaşmanın saiki manevidir. Yardımda
bulunan kimseleri, dini duyarlılıkları bu davranışa sevk eder. Allah’ın rızasını
tahsil ve ahirette elde edeceği mükâfat, zekât ve sadaka gibi, yardımlaşmaya ve
dayanışmaya yönlendirir. Mal ve zenginlik, mal sahipleri ile yoksullar arasında
kalın bir duvar aşılmaz bir set oluşturmaz. Aksine yoksulla zengin arasında yakınlık
sağlayıcı, sevgi ve saygı bağlarını kuvvetlendirici, sosyal uçurumları ortadan kaldırıcı
bir köprü görevi görür.

Öz

İslam, sosyal dayanışma ve yardımlaşmaya son derece önem veren ve
sosyal adaleti sağlamayı amaçlayan bir dindir. İslam’da fakirlik ve yoksullukla
mücadele sosyal adaleti sağlama açısından önemli bir yer tutmaktadır. İslam malın
belli ellerde toplanmasına karşı çıkmakta ve toplumda dengeli bir şekilde dağılmasını
istemektedir. Fakir ve yoksullara yapılan harcamalarda öne çıkan iki kavram zekat
ve sadakadır. Farz olan zekâtın yanı sıra, Kur’an’da sadaka vermeye ve gönüllü harcamada
bulunmaya yönelik olarak çok sayıda teşvik ifadesi yer almaktadır. Bu kısa çalışmamda;
sosyal duyarlılığı gelişmiş ve yardımlaşmanın had safhaya ulaştığı bir toplum oluşturmayı
amaçlamış olan İslam’ın bu amaca ulaşmak için nasıl bir metot izlediğini, yoksullukla
mücadele etmek ve yoksulluğu ortadan kaldırmak için ne gibi tedbirler aldığını ortaya
koymaya çalışacağım.

Anahtar Kelimeler: Zekat, sadaka, faiz, sosyal dayanışma, yoksulluk

Abstract

Islam is a religion that attaches great importance to corporation
and solidity and aim of which is social justice. Struggling with poverty and indigence
is very important to provide social justice. Islam is against to situation that
certain circles have most of wealth and property and claims that the wealth and
property have to be distributed balanced in society. Alms and charity are two concepts
that prominence on expenses for poor people. As well as alms as a religious duty,
great number of incentive statements which are about charity and voluntarily helps,
are appeared in Quran. In my short study, I will try to put forth what precautions
Islam -which aims to create a society that has an advanced social susceptibility
and where corporation is extremely experienced- takes to clear away poverty and
what methods it uses to achieve its goal.

Keywords: alms, charity, interest, social solidarity, poverty

Dipnotlar

1- Buhari, Zekat, 18, Müslim, Zekat, 94, 97.

2- Buhari, İman, 7, Muslim,17.

3- Suyuti, Camiu’s Sagir, II,228.

4- Rahat, 13/22.

5- Fatır, 35/29.

6- İbrahim, 14/31.

7- Bakara, 2/217.

8- İnsan,76/8.

9- Hadid, 57/18.

10- Buhari, Edep, 36, Muslim, Birr, 17

11- Buhari, Edep, 27, Muslim, 1, 17, Musned, IV, 268

12- Yunus Vehbi Yavuz, İslam’da Zekat Müessesi, S:29,

13- Hacc, 22/38-39.

14- Bakara, 2/110.

15- Nur, 24/37.

16- Tevbe, 9/103.

17- Rum, 30/38.

18- Bakara, 2/215.

19- Tevbe, 9/60.

20- Bakara, 2/273.

21- Bakara, 2/261.

22- İnsan, 76/8-9.

23- Bakara, 2/265.

24- Zariyat, 51/15-19.

25- Tevbe, 9/79.

26- Mearic, 70/18-27.

27- Kalem, 68/25.

28- Fecr, 89/17-20.

29- Maun, 107/1-3.

30- Buhari, Zekat; 18, Muslim, Zekat, 94,97; Tirmizi, Züht,
32; Muvatta, Sadaka, 8; Ebu Davut, Zekat, 1648, Nesai, Zekat, 50, 52.

31- Ebu Davut, Vasaya, 2880; Nesai, 8; Muslim, Vasiye, 2.

32- Sebe, 34/39

33- İşarat’ül İ’caz, 77

34- Bakara, 2/280.

35- Bakara, 2/279.

36- Sözler, s. 670, 671.

37- Bakara, 2/110.

38- Bakara, 2/217.

39- Bakara, 2/265.

40- Bakara, 2/261.

41- Araf, 7/31, İsra, 17/26,29, Taha, 20/81.

42- Ali İmran,3/180, Nisa,4/37, İsra,17/29, 100, Hadid,57/24,
Tegabün, 64/16, Buhari, Zekat, 4, Edep, 61, Muslim, Zekat, 34, 37, 97, Birr, 56.

43- Tirmizi, Birr, 40, Züht, 32.

Krizin Çaresi: Zekât ve Sadakayı Yaygınlaştırmak, Faizi Terketmek

The Cure for Crisis Generalizing Alms and Charity, Leaving Interests