Booklets of Economics
İktisat Risalesi
İktisat ve kanaate, israf ve tebzîre dairdir.
1
Şu âyet-i kerime, iktisada katî emir ve israftan nehy-i sarih suretinde
gayet mühim bir ders-i hikmet veriyor. Şu meselede Yedi Nükte var.
Birinci Nükte
Hâlık-ı Rahîm, nev-i beşere verdiği nimetlerin mukabilinde şükür
istiyor. İsraf ise şükre zıttır, nimete karşı hasâretli bir istihfaftır. İktisat
ise, nimete karşı ticaretli bir ihtiramdır.
Evet, iktisat hem bir şükr-ü mânevî, hem nimetlerdeki rahmet-i İlâhiyeye
karşı bir hürmet, hem katî bir surette sebeb-i bereket, hem bedene perhiz gibi bir
medar-ı sıhhat, hem mânevî dilencilik zilletinden kurtaracak bir sebeb-i izzet,
hem nimet içindeki lezzeti hissetmesine ve zâhiren lezzetsiz görünen nimetlerdeki
lezzeti tatmasına kuvvetli bir sebeptir. İsraf ise, mezkûr hikmetlere muhalif olduğundan,
vahîm neticeleri vardır.
İkinci Nükte
Fâtır-ı Hakîm, insanın vücudunu mükemmel bir saray suretinde ve
muntazam bir şehir misalinde yaratmış. Ağızdaki kuvve-i zâikayı bir kapıcı, âsâb
ve damarları telefon ve telgraf telleri gibi, kuvve-i zâika ile merkez-i vücuttaki
mide ile bir medar-ı muhabereleridir ki, ağza gelen maddeyi o damarlarla haber verir.
Bedene, mideye lüzumu yoksa “Yasaktır” der, dışarı atar. Bazen de, bedene menfaati
olmamakla beraber, zararlı ve acı ise, hemen dışarı atar, yüzüne tükürür.
İşte, madem ağızdaki kuvve-i zâika bir kapıcıdır; mide, cesedin
idaresi noktasında bir efendi ve bir hâkimdir. O saraya veyahut o şehre gelen ve
sarayın hâkimine verilen hediyenin yüz derece kıymeti varsa, kapıcıya bahşiş nevinden
ancak beş derecesi muvafık olur, fazla olamaz. Tâ ki, kapıcı gururlanıp, baştan
çıkıp, vazifeyi unutup, fazla bahşiş veren ihtilâlcileri saray dahiline sokmasın.
İşte, bu sırra binaen, şimdi iki lokma farz ediyoruz. Bir lokma,
peynir ve yumurta gibi mugaddî maddeden hediye kırk para, diğer lokma en âlâ baklavadan
on kuruş olsa; bu iki lokma, ağza girmeden, beden itibarıyla farkları yoktur, müsavidirler.
Boğazdan geçtikten sonra, ceset beslemesinde yine müsavidirler. Belki, Bazen kırk
paralık peynir daha iyi besler. Yalnız, ağızdaki kuvve-i zâikayı okşamak noktasında
yarım dakika bir fark var. Yarım dakika hatırı için kırk paradan on kuruşa çıkmak
ne kadar mânâsız ve zararlı bir israf olduğu kıyas edilsin.
Şimdi, saray hâkimine gelen hediye kırk para olmakla beraber, kapıcıya
dokuz defa fazla bahşiş vermek, kapıcıyı baştan çıkarır. “Hâkim benim” der. Kim
fazla bahşiş ve lezzet verse onu içeriye sokacak, ihtilâl verecek, yangın çıkaracak.
“Aman, doktor gelsin, hararetimi teskin etsin, ateşimi söndürsün” dedirmeye mecbur
edecek.
İşte, iktisat ve kanaat, hikmet-i İlâhiyeye tevfik-i harekettir;
kuvve-i zâikayı kapıcı hükmünde tutup, ona göre bahşiş verir. İsraf ise, o hikmete
zıt hareket ettiği için çabuk tokat yer, mideyi karıştırır, iştihâ-yı hakikîyi kaybeder.
Tenevvü-ü et’imeden gelen sun’î bir iştihâ-yı kâzibe ile yedirir, hazımsızlığa sebebiyet
verir, hasta eder.
Üçüncü Nükte
Sabık İkinci Nüktede, “Kuvve-i zâika kapıcıdır” dedik. Evet, ehl-i
gaflet ve ruhen terakki etmeyen ve şükür mesleğinde ileri gitmeyen insanlar için
bir kapıcı hükmündedir. Onun telezzüzü hatırı için isrâfâta ve bir dereceden on
derece fiyata çıkmamak gerektir.
Fakat hakikî ehl-i şükrün ve ehl-i hakikatin ve ehl-i kalbin kuvve-i
zâikası, Altıncı Sözdeki muvazenede beyan edildiği gibi, kuvve-i zâikası rahmet-i
İlâhiyenin matbahlarına bir nâzır ve bir müfettiş hükmündedir. Ve o kuvve-i zâikada
taamlar adedince mizancıklarla nimet-i İlâhiyenin envâını tartmak ve tanımak, bir
şükr-ü mânevî suretinde cesede, mideye haber vermektir. İşte, bu surette kuvve-i
zâika yalnız maddî cesede bakmıyor. Belki kalbe, ruha, akla dahi baktığı cihetle,
midenin fevkinde hükmü var, makamı var. İsraf etmemek şartıyla ve sırf vazife-i
şükrâniyeyi yerine getirmek ve envâ-ı niam-ı İlâhiyeyi hissedip tanımak kaydıyla
ve meşru olmak ve zillet ve dilenciliğe vesile olmamak şartıyla, lezzetini takip
edebilir. Ve o kuvve-i zâikayı taşıyan lisanı şükürde istimal etmek için leziz taamları
tercih edebilir. Bu hakikate işaret eden bir hadise ve bir keramet-i Gavsiye:
Bir zaman, Hazret-i Gavs-ı Âzam (k.s.) Şeyh Geylânî’nin terbiyesinde,
nazdar ve ihtiyare bir hanımın birtek evlâdı bulunuyormuş. O muhterem ihtiyare,
gitmiş oğlunun hücresine, bakıyor ki, oğlu bir parça kuru ve siyah ekmek yiyor.
O riyazattan zaafiyetiyle, validesinin şefkatini celb etmiş. Ona acımış. Sonra Hazret-i
Gavs’ın yanına şekvâ için gitmiş. Bakmış ki, Hazret-i Gavs, kızartılmış bir tavuk
yiyor. Nazdarlığından demiş:
“Yâ Üstad! Benim oğlum açlıktan ölüyor; sen tavuk yersin!”
Hazret-i Gavs tavuğa demiş: “Kum biiznillâh!” O pişmiş tavuğun kemikleri
toplanıp tavuk olarak yemek kabından dışarı atıldığını, mutemet ve mevsuk çok zatlardan,
Hazret-i Gavs gibi kerâmât-ı harikaya mazhariyeti dünyaca meşhur bir zâtın bir kerameti
olarak, mânevî tevatürle nakledilmiş. Hazret-i Gavs demiş: “Ne vakit senin oğlun
da bu dereceye gelirse, o zaman o da tavuk yesin.”
İşte, Hazret-i Gavs’ın bu emrinin mânâsı şudur ki: Ne vakit senin
oğlun da ruhu cesedine, kalbi nefsine, aklı midesine hâkim olsa ve lezzeti şükür
için istese, o vakit leziz şeyleri yiyebilir.
Dördüncü Nükte
“İktisat eden, maişetçe aile belâsını çekmez” meâlindeki
hadis-i şerifi sırrıyla, iktisat eden, maişetçe aile zahmet ve meşakkatini çok çekmez.
Evet, iktisat katî bir sebeb-i bereket ve medar-ı hüsn-ü maişet
olduğuna o kadar katî deliller var ki, had ve hesaba gelmez. Ezcümle, ben kendi
şahsımda gördüğüm ve bana hizmet ve arkadaşlık eden zatların şehadetleriyle diyorum
ki:
İktisat vasıtasıyla bazen bire on bereket gördüm ve arkadaşlarım
gördüler. Hattâ dokuz sene (şimdi otuz sene) evvel benimle beraber Burdur’a nefyedilen
reislerden bir kısmı, parasızlıktan zillet ve sefalete düşmemekliğim için, zekâtlarını
bana kabul ettirmeye çok çalıştılar. O zengin reislere dedim: “Gerçi param pek azdır.
Fakat iktisadım var, kanaate alışmışım. Ben sizden daha zenginim.” Mükerrer ve musırrâne
tekliflerini reddettim. Câ-yı dikkattir ki, iki sene sonra, bana zekâtlarını teklif
edenlerin bir kısmı, iktisatsızlık yüzünden borçlandılar. Lillâhilhamd, onlardan
yedi sene sonra, o az para, iktisat bereketiyle bana kâfi geldi, benim yüz suyumu
döktürmedi, beni halklara arz-ı hâcete mecbur etmedi. Hayatımın bir düsturu olan
“nâstan istiğnâ” mesleğini bozmadı.
Evet, iktisat etmeyen, zillete ve mânen dilenciliğe ve sefalete
düşmeye namzettir. Bu zamanda isrâfâta medar olacak para çok pahalıdır. Mukabilinde
bazen haysiyet, namus rüşvet alınıyor. Bazen mukaddesât-ı diniye mukabil alınıyor,
sonra menhus bir para veriliyor. Demek, mânevî yüz lira zararla maddî yüz paralık
bir mal alınır.
Eğer iktisat edip hâcât-ı zaruriyeye iktisar ve ihtisar ve hasretse,
2 sırrıyla,
3 sarahatiyle, ummadığı tarzda, yaşayacak kadar rızkını bulacak. Çünkü
şu âyet taahhüt ediyor.
Evet, rızık ikidir:
Biri hakikî rızıktır ki, onunla yaşayacak. Bu âyetin hükmü ile,
o rızık taahhüd-ü Rabbânî altındadır. Beşerin sû-i ihtiyarı karışmazsa, o zarurî
rızkı herhalde bulabilir. Ne dinini, ne namusunu, ne izzetini feda etmeye mecbur
olmaz.
İkincisi, rızk-ı mecazîdir ki, sû-i istimâlâtla hâcât-ı gayr-ı zaruriye
hâcât-ı zaruriye hükmüne geçip, görenek belâsıyla tiryaki olup, terk edemiyor. İşte
bu rızık taahhüd-ü Rabbânî altında olmadığı için, bu rızkı tahsil etmek, hususan
bu zamanda çok pahalıdır. Başka izzetini feda edip zilleti kabul etmek, Bazen alçak
insanların ayaklarını öpmek kadar mânen bir dilencilik vaziyetine düşmek, bazen
hayat-ı ebediyesinin nuru olan mukaddesât-ı diniyesini feda etmek suretiyle o bereketsiz,
menhus malı alır.
Hem bu fakr-u zaruret zamanında, aç ve muhtaç olanların elemlerinden
ehl-i vicdana rikkat-i cinsiye vasıtasıyla gelen teellüm, o gayr-ı meşru bir surette
kazandığı parayla aldığı lezzeti, vicdanı varsa acılaştırıyor. Böyle acip bir zamanda,
şüpheli mallarda, zaruret derecesinde iktifa etmek lâzımdır. Çünkü
sırrıyla, haram maldan, mecburiyetle zaruret derecesini alabilir, fazlasını alamaz.
Evet, muztar adam, murdar etten tok oluncaya kadar yiyemez. Belki ölmeyecek kadar
yiyebilir. Hem, yüz aç adamın huzurunda kemâl-i lezzetle fazla yenilmez.
İktisat, sebeb-i izzet ve kemal olduğuna delâlet eden bir vakıa:
Bir zaman, dünyaca sehâvetle meşhur Hâtem-i Tâî, mühim bir ziyafet
veriyor. Misafirlerine gayet fazla hediyeler verdiği vakit, çölde gezmeye çıkıyor.
Bakar ki, bir ihtiyar fakir adam, bir yük dikenli çalı ve gevenleri beline yüklemiş,
cesedine batıyor, kanatıyor. Hâtem ona dedi:
“Hâtem-i Tâî, hediyelerle beraber mühim bir ziyafet veriyor. Sen
de oraya git; beş kuruşluk çalı yüküne bedel beş yüz kuruş alırsın.”
O muktesit ihtiyar demiş ki: “Ben bu dikenli yükümü izzetimle çekerim,
kaldırırım; Hâtem-i Tâî’nin minnetini almam.”
Sonra Hâtem-i Tâî’den sormuşlar: “Sen kendinden daha civanmert,
aziz kimi bulmuşsun?”
Demiş: “İşte o sahrâda rast geldiğim o muktesit ihtiyarı benden
daha aziz, daha yüksek, daha civanmert gördüm.”
Beşinci Nükte
Cenâb-ı Hak, kemâl-i kereminden, en fakir adama en zengin adam gibi
ve gedâya, yani fakire, padişah gibi, lezzet-i nimetini ihsas ettiriyor. Evet, bir
fakirin, kuru bir parça siyah ekmekten açlık ve iktisat vasıtasıyla aldığı lezzet,
bir padişahın ve bir zenginin israftan gelen usanç ve iştahsızlıkla yediği en âlâ
baklavadan aldığı lezzetten daha ziyade lezzetlidir.
Câ-yı hayrettir ki, bazı müsrif ve mübezzir insanlar, böyle iktisatçıları
hısset ile itham ediyorlar. Hâşâ! İktisat, izzet ve cömertliktir. Hısset ve zillet,
ehl-i israf ve tebzîrin zâhirî merdâne keyfiyetlerinin içyüzüdür. Bu hakikati teyid
eden, bu risalenin telifi senesinde Isparta’da hücremde cereyan eden bir vakıa var.
Şöyle ki:
Kaideme ve düstur-u hayatıma muhalif bir surette, bir talebem iki
buçuk okkaya yakın bir balı, bana hediye kabul ettirmeye ısrar etti. Ne kadar kaidemi
ileri sürdüm, kanmadı. Bilmecburiye, yanımdaki üç kardeşime yedirmek ve Şâbân-ı
Şerif ve Ramazan’da o baldan iktisatla otuz kırk gün üç adam yesin ve getiren de
sevap kazansın ve kendileri de tatlısız kalmasın diyerek, “Alınız” dedim. Bir okka
bal da benim vardı. O üç arkadaşım, gerçi müstakim ve iktisadı takdir edenlerdendi.
Fakat, her ne ise, birbirine ikram etmek ve herbiri ötekinin nefsini okşamak ve
kendi nefsine tercih etmek olan, bir cihette ulvî bir hasletle iktisadı unuttular.
Üç gecede iki buçuk okka balı bitirdiler. Ben gülerek dedim: “Sizi otuz kırk gün
o bal ile tatlandıracaktım. Siz otuz günü üçe indirdiniz. Afiyet olsun!” dedim.
Fakat ben, kendi o bir okka balımı iktisatla sarf ettim. Bütün Şâban ve Ramazan’da
hem ben yedim, hem, lillâhilhamd, o kardeşlerimin herbirisine iftar vaktinde birer
kaşık verip, mühim sevaba medar oldu. Benim halimi görenler, o vaziyetimi belki
hısset telâkki etmişlerdir. Öteki kardeşlerimin üç gecelik vaziyetlerini bir civanmertlik
telâkki edebilirler. Fakat, hakikat noktasında, o zâhirî hısset altında ulvî bir
izzet ve büyük bir bereket ve yüksek bir sevap gizlendiğini gördük. Ve o civanmertlik
ve israf altında, eğer vazgeçilmeseydi, bir dilencilik ve gayrın eline tamahkârâne
ve muntazırâne bakmak gibi, hıssetten çok aşağı bir hâleti netice verirdi.
Altıncı Nükte
İktisat ve hıssetin çok farkı var. Tevazu, nasıl ki ahlâk-ı seyyieden
olan tezellülden mânen ayrı ve sureten benzer bir haslet-i memdûhadır. Ve vakar,
nasıl ki kötü hasletlerden olan tekebbürden mânen ayrı ve sureten benzer bir haslet-i
memdûhadır. Öyle de, ahlâk-ı âliye-i Peygamberiyeden olan ve belki kâinattaki nizam-ı
hikmet-i İlâhiyenin medarlarından olan iktisat ise, sefillik ve bahillik ve tamahkârlık
ve hırsın bir halitası olan hısset ile hiç münasebeti yok. Yalnız sureten bir benzeyiş
var. Bu hakikati teyid eden bir vakıa:
Sahabenin Abâdile-i Seb’a-i meşhuresinden olan Abdullah ibni Ömer
Hazretleri ki, Halife-i Resulullah olan Faruk-u Âzam Hazret-i Ömer’in (r.a.) en
mühim ve büyük mahdumu ve Sahabe âlimlerinin içinde en mümtazlarından olan o zât-ı
mübarek çarşı içinde, alışverişte, kırk paralık bir meseleden, iktisat için ve ticaretin
medarı olan emniyet ve istikameti muhafaza için şiddetli münakaşa etmiş. Bir Sahabe
ona bakmış. Rû-yi zeminin halife-i zîşânı olan Hazret-i Ömer’in mahdumunun kırk
para için münakaşasını acip bir hısset tevehhüm ederek, o imamın arkasına düşüp,
ahvâlini anlamak ister.
Baktı ki, Hazret-i Abdullah hane-i mübarekine girdi. Kapıda bir
fakir adam gördü. Bir parça eğlendi, ayrıldı, gitti. Sonra hanesinin ikinci kapısından
çıktı, diğer bir fakiri orada da gördü. Onun yanında da bir parça eğlendi, ayrıldı,
gitti.
Uzaktan bakan o Sahabe merak etti. Gitti, o fakirlere sordu: “İmam
sizin yanınızda durdu, ne yaptı?”
Herbirisi dedi: “Bana bir altın verdi.”
O Sahabe dedi: “Fesübhânallah! Çarşı içinde kırk para için böyle
münakaşa etsin de, sonra hanesinde iki yüz kuruşu kimseye sezdirmeden, kemâl-i rıza-yı
nefisle versin!” diye düşündü. Gitti, Hazret-i Abdullah ibni Ömer’i gördü, dedi:
“Ya imam, bu müşkülümü hallet. Sen çarşıda böyle yaptın, hanende
de şöyle yapmışsın.”
Ona cevaben dedi ki: “Çarşıdaki vaziyet iktisattan ve kemâl-i akıldan
ve alışverişin esası ve ruhu olan emniyetin, sadakatin muhafazasından gelmiş bir
hâlettir, hısset değildir. Hanemdeki vaziyet, kalbin şefkatinden ve ruhun kemâlinden
gelmiş bir hâlettir. Ne o hıssettir ve ne de bu israftır.” İmam-ı Âzam, bu sırra
bir işaret olarak
demiş. Yani, “Hayırda ve ihsanda – fakat müstehak olanlara – israf olmadığı gibi,
israfta da hiçbir hayır yoktur.”
Yedinci Nükte
İsraf, hırsı intaç eder. Hırs üç neticeyi verir:
Birincisi: Kanaatsizliktir. Kanaatsizlik ise sa’ye, çalışmaya
şevki kırar. Şükür yerine şekvâ ettirir, tembelliğe atar. Ve meşru, helâl, az malı4
terk edip, gayr-ı meşru, külfetsiz bir malı arar. Ve o yolda izzetini, belki haysiyetini
feda eder.
Hırsın ikinci neticesi: Haybet ve hasârettir. Maksudunu kaçırmak
ve istiskale mâruz kalıp teshilât ve muavenetten mahrum kalmak, hattâ
yani, “Hırs, hasâret ve muvaffakiyetsizliğin sebebidir” olan darbımesele mâsadak
olur.
Hırs ve kanaatin tesiratı, zîhayat âleminde gayet geniş bir düsturla
cereyan ediyor. Ezcümle, rızka muhtaç ağaçların fıtrî kanaatleri, onların rızkını
onlara koşturduğu gibi, hayvânâtın hırsla meşakkat ve noksaniyet içinde rızka koşmaları,
hırsın büyük zararını ve kanaatin azîm menfaatini gösterir.
Hem zayıf umum yavruların lisan-ı halleriyle kanaatleri, süt gibi
lâtif bir gıdanın, ummadığı bir yerden onlara akması ve canavarların hırsla noksan
ve mülevves rızıklarına saldırması, dâvâmızı parlak bir surette ispat ediyor.
Hem semiz balıkların vaziyet-i kanaatkârânesi, mükemmel rızıklarına
medar olması ve tilki ve maymun gibi zeki hayvanların hırsla rızıkları peşinde dolaşmakla
beraber kâfi derecede bulmamalarından cılız ve zayıf kalmaları, yine hırs ne derece
sebeb-i meşakkat ve kanaat ne derece medar-ı rahat olduğunu gösterir.
Hem Yahudi milleti hırs ile, ribâ ile, hile dolabı ile rızıklarını
zilletli ve sefaletli, gayr-ı meşru ve ancak yaşayacak kadar rızıklarını bulması
ve sahrânişinlerin, yani bedevîlerin, kanaatkârâne vaziyetleri, izzetle yaşaması
ve kâfi rızkı bulması, yine mezkûr dâvâmızı katî ispat eder.
Hem çok âlimleri5 ve ediplerin6 zekâvetlerinin
verdiği bir hırs sebebiyle fakr-ı hale düşmeleri ve çok aptal ve iktidarsızların,
fıtrî kanaatkârâne vaziyetleriyle zenginleşmeleri katî bir surette ispat eder ki,
rızk-ı helâl, acz ve iftikara göre gelir, iktidar ve ihtiyar ile değil. Belki o
rızk-ı helâl, iktidar ve ihtiyar ile mâkûsen mütenasiptir. Çünkü, çocukların iktidar
ve ihtiyarı geldikçe rızkı azalır, uzaklaşır, sakilleşir.
7 hadisinin sırrıyla, kanaat bir define-i hüsn-ü maişet ve rahat-ı hayattır.
Hırs ise, bir maden-i hasâret ve sefalettir.
Üçüncü netice: Hırs, ihlâsı kırar, amel-i uhreviyeyi zedeler.
Çünkü bir ehl-i takvânın hırsı varsa, teveccüh-ü nâsı ister. Teveccüh-ü nâsı mürâât
eden, ihlâs-ı tâmmı bulamaz. Bu netice çok ehemmiyetli, çok câ-yı dikkattir.
Elhasıl, israf, kanaatsizliği intaç eder. Kanaatsizlik ise, çalışmanın
şevkini kırar, tembelliğe atar, hayatından şekvâ kapısını açar, mütemadiyen şekvâ
ettirir.8 Hem ihlâsı kırar, riyâ kapısını açar. Hem izzetini kırar, dilencilik
yolunu gösterir.
İktisat ise, kanaati intaç eder.
9 hadisin sırrıyla, kanaat, izzeti intaç eder. Hem sa’ye ve çalışmaya
teşcî eder. Şevkini ziyadeleştirir, çalıştırır. Çünkü, meselâ bir gün çalıştı. Akşamda
aldığı cüz’î bir ücrete kanaat sırrıyla, ikinci gün yine çalışır. Müsrif ise, kanaat
etmediği için, ikinci gün daha çalışmaz. Çalışsa da şevksiz çalışır.
Hem iktisattan gelen kanaat, şükür kapısını açar, şekvâ kapısını
kapatır. Hayatında daima şâkir olur. Hem kanaat vasıtasıyla insanlardan istiğnâ
etmek cihetinde, teveccühlerini aramaz. İhlâs kapısı açılır, riyâ kapısı kapanır.
İktisatsızlık ve israfın dehşetli zararlarını geniş bir dairede
müşahede ettim. Şöyle ki:
Ben, dokuz sene evvel mübarek bir şehre geldim. Kış münasebetiyle
o şehrin menâbi-i servetini göremedim. Allah rahmet etsin, oranın müftüsü birkaç
defa bana dedi: “Ahalimiz fakirdir.” Bu söz benim rikkatime dokundu. Beş altı sene
sonraya kadar, daima o şehir ahalisine acıyordum. Sekiz sene sonra yazın yine o
şehre geldim. Bağlarına baktım. Merhum müftünün sözü hatırıma geldi. “Fesübhânallah,”
dedim. “Bu bağların mahsulâtı, şehrin hâcetinin pek fevkindedir. Bu şehir ahalisi
pek çok zengin olmak lâzım gelir.” Hayret ettim. Beni aldatmayan ve hakikatlerin
derkinde bir rehberim olan bir hatıra-i hakikatle anladım: İktisatsızlık ve israf
yüzünden bereket kalkmış ki, o kadar menâbi-i servetle beraber, o merhum müftü “Ahalimiz
fakirdir” diyordu. Evet, zekât vermek ve iktisat etmek, malda bittecrübe sebeb-i
bereket olduğu gibi, israf etmekle zekât vermemek, sebeb-i ref-i bereket olduğuna
hadsiz vakıat vardır.
İslâm hükemasının Eflâtun’u ve hekimlerin şeyhi ve filozofların
üstadı, dâhi-i meşhur Ebu Ali ibni Sina, yalnız tıp noktasında,
10 âyetini şöyle tefsir etmiş.
Demiş:
Yani, ilm-i tıbbı iki satırla topluyorum. Sözün güzelliği kısalığındadır.
Yediğin vakit az ye. Yedikten sonra dört beş saat kadar daha yeme. Şifa hazımdadır.
Yani, kolayca hazmedeceğin miktarı ye, nefse ve mideye en ağır ve yorucu hal, taam
taam üstüne yemektir.11
Evet, zaman, iki sene sonra bu keramet-i iktisadiyeyi, İkinci Harb-i
Umumiyede her taraftaki açlık ve tahribat ve israfatla ve nev-i beşer ve herkes
iktisada mecbur olmasıyla ispat etti.
(Lem’alar, 19. Lem’a, İktisat Risalesi, s. 201-209, yeni s.
353-368.)
Dipnotlar
1- Yiyin, için, fakat israf etmeyin. (A’raf Suresi: 31)
2- Şüphesiz ki rızık veren, mutlak kudret ve kuvvet sahibi olan
Allah’tır. (Zariyat Suresi, 58)
3- Yeryüzünde hareket eden hiçbir canlı yoktur ki, onun rızkını
vermek Allah’a ait olmasın. (Hud Suresi: 6)
4- İktisatsızlık yüzünden müstehlikler çoğalır, müstahsiller
azalır. Herkes gözünü hükümet kapısına diker. O vakit hayat-ı içtimaiyenin medarı
olan san’at, ticaret, ziraat tenakus eder. O millet de tedenni edip sukut eder,
fakir düşer.
5- İran’ın âdil padişahlarından Nûşirevan-ı Âdil’in veziri,
akılca meşhur âlim olan Büzürcmehr’den (Büzürg-Mihr) sormuşlar: “Neden ulema, ümera
kapısında görünüyor da, ümera ulema kapısında görünmüyor? Halbuki, ilim, emaretin
fevkindedir.” Cevaben demiş ki: “Ulemanın ilminden, ümeranın cehlindendir.” Yani
ümera cehlinden ilmin kıymetini bilmiyorlar ki, ulemanın kapısına gidip ilmi arasınlar.
Ulema ise, marifetlerinden, mallarının kıymetini bildikleri için, ümera kapısında
arıyorlar. İşte Büzürcmehr, ulemanın arasında fakr ve zilletlerine sebep olan zekavetlerinin
neticesi bulunan hırslarını zarif bir surette tevil ederek nazikane cevap vermiştir.
Hüsrev
6- Bunu te’yid eden bir hadise: Fransa’da ediplere, iyi dilencilik
yaptıkları için dilencilik vesikası veriliyor. Süleyman Rüşdü.
7- Kanaat tükenmez bir hazinedir. (Fethu’l Kebir, 2:309)
8- Evet, hangi müsrifle görüşsen, şekvalar işiteceksin. Ne kadar
zengin olsa da, yine şekva edecektir. En fakir, fakat kanaatkar bir adamla görüşsen,
şükür işiteceksin.
9- Kanaat eden aziz olur; açgözlü olan aşağılanır.
10- Yiyin, için, fakat israf etmeyin. (A’raf Suresi: 31)
11- Yani vücuda en muzır, dört beş saat fasıla vermeden yemek
yemek veyahut telezzüz için mütenevvi yemekleri birbiri üstüne mideye doldurmaktır.